9.12.2020
SAU CÚ SỐC NĂM 2016, TÔI TÌM ĐỌC ĐỦ THỨ MONG CẮT NGHĨA HIỆN TƯỢNG TRUMP. VIỆC TÔI GHÉT THẬM TỆ MỘT NGƯỜI NHƯ BÀ HILLARY CLINTON VÀ BẮT BÀ PHẢI CHỊU TRÁCH NHIỆM CHO SỰ THẮNG CỬ CỦA TRUMP CHỈ ĐỦ CHO SCHADENFREUDE CỦA CÁ NHÂN TÔI. CÂU CHUYỆN RÕ RÀNG NGHIÊM TRỌNG HƠN.
Ở thập niên thứ sáu của cuộc đời, tôi không còn là khối liberal trọn vẹn của tuổi trẻ. Với một chút tự an ủi và khá nhiều rút gọn, tôi thấy mình bây giờ là pha trộn của 65% liberal và 35% conservative, nên hiển nhiên dễ ăn ý với những người phân tích Trump từ góc trái hơn từ góc phải. Song một học giả bảo thủ lại khiến tôi thích thú: ông Harvey Mansfield, triết gia chính trị, giáo sư khoa Chính phủ và Quản lý nhà nước, chuyên gia hạng nặng về Tocqueville và Machiavelli, thuộc thiểu số conservative tại Đại học Harvard vốn có thiên hướng liberal, một học giả lão thành với 60 năm sự nghiệp, thày dạy của nhiều thế hệ học giả, nhà báo, chính khách và doanh nhân danh tiếng, được trao Huân chương Nhân văn Quốc gia và được chọn là diễn giả Jefferson Lecture, phần thưởng danh giá nhất của chính phủ Hoa Kỳ cho những cống hiến xuất sắc trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn.
Giáo sư Harvey Mansfield đã đinh ninh một kết cục khác cho Trump bốn năm trước. Ngay sau bầu cử, ông phát biểu thẳng tuột rằng “the whole thing is a victory of the lower half of the American IQ”, toàn bộ vụ này là chiến thắng của nửa dưới của chỉ số IQ Mỹ. Mấy tháng sau, tiểu luận “Nam tính dung tục của Donald Trump” (The Vulgar Manliness of Donald Trump) của ông đăng trên Commentary, nguyệt san giàu ảnh hưởng với khuynh hướng tinh hoa và tân bảo thủ[i], xáo động dư luận – dĩ nhiên dư luận ở nửa trên của American IQ. Ông cũng chính là tác giả của cuốn khảo luận Nam tính (Manliness, Yale University Press, 2006) gây không ít sóng gió.
Khác những phê phán Trump từ phía liberal, giáo sư Mansfield không nhìn nhận hiện tượng Trump như một biệt lệ hay thậm chí như cáo phó của nền dân chủ, mà ngược lại, từ nội hàm của khái niệm dân chủ, như sau:
Khía cạnh nổi bật nhất ở Trump là sự dung tục ngang nhiên, không thèm che đậy. Đường đến Nhà Trắng của ông ta rắc đầy những lời lăng mạ trơ tráo, quá đủ để gọi là dung tục, vậy mà ông ta chẳng sao hết, thậm chí lại nhờ thế mà thành công. Đó mới là điều đáng ngại: nam tính dung tục của ông ta chẳng những không cản trở mà còn là một lợi thế chính trị. Toàn bộ hiện tượng Trump, cả cá nhân ông ta lẫn những người mà ông ta hướng đến, nhắc chúng ta phải nhớ đến sự dung tục trong thể chế dân chủ. Hay thậm chí sự dung tục của con người – vì khinh khi hạ bệ thiểu số ở địa vị cao hơn và quyền lực hơn luôn là điều hấp dẫn đám đông bên dưới.
Donald Trump at the Republican National Convention in Cleveland, July 20. PHOTO:AFP/GETTY IMAGES
Dân chủ không phải lúc nào cũng là thể chế nhà nước tốt nhất, thậm chí duy nhất, như hiện nay chúng ta thường quan niệm. Các nhà lập thuyết Hy Lạp cổ đại như Plato, Aristotle, Thucydides và Plutarch đã rất dè dặt với nó. Họ thấy ở đó hình bóng một kẻ mị dân tính khí nôn nóng, bốc đồng, hung hăng, trơ trẽn, thích trừng phạt, tìm sự ngưỡng mộ từ những ai giống mình, tức từ đám đông (hoi polloi), từ dân chúng (demos). Y thù ghét giới quý tộc, cao sang, quyền quý, hoặc đơn giản là giới gentlemen mà y không bao giờ có thể gia nhập[ii], và buộc tội họ là kẻ thù của nhân dân mà y tự cho mình là đại diện. Dân chúng, đám đông ấy chiếm phần lớn nhưng không phải là toàn xã hội; kẻ thù của đa số dung tục là thiểu số tinh hoa, kẻ thù của số lượng là chất lượng và sự độc tài của đám đông do một kẻ mị dân lãnh đạo đã cài sẵn trong gen của mô hình dân chủ.
Các nhà lập quốc Hoa Kỳ cũng ý thức rõ nguy cơ ấy. James Madison có nhận định nổi tiếng, phân biệt giữa một bên là dân chủ (democracy, chớ nhầm với Đảng Dân chủ), tức dân chủ trực tiếp thông qua quyền lực của đa số, của dân chúng (demos) và một bên là cộng hòa (republic, chớ nhầm với Đảng Cộng hòa), tức dân chủ gián tiếp thông qua quyền lực của các định chế đại diện dựa trên cấu trúc phân quyền và tản quyền. Họ muốn tránh cho quốc gia khỏi rơi vào cạm bẫy của một kẻ mị dân dung tục, thu hút đám đông dung tục bằng nam tính dung tục. Người dung tục có thể trung thực và tốt bụng, nhưng dễ làm mồi cho cảm xúc và thường thiếu kiên nhẫn, mà guồng máy dân chủ lại cần nhiều thời gian để vận hành đúng đắn. Madison muốn chính phủ không đơn thuần phản ánh mà hơn thế: phải tinh lọc, nâng cao, mở rộng và đa dạng hóa quan điểm của dân chúng dung tục. Nó truất quyền lực từ tay đám đông dung tục với sự chấp thuận của chính đám đông dung tục ấy. Kết quả là một thể chế dân chủ lập hiến sử dụng tài năng, đức hạnh và tham vọng của một thiểu số đặc tuyển. Thể chế ấy mở ra nhiều con đường cho tất cả những ai có tham vọng vươn lên thành những cá nhân xuất sắc, vượt khỏi đám đông dung tục để gặt hái quyền lực và tác động vào xã hội, vì vậy thiểu số tinh hoa sinh ra từ thể chế này mang xuất xứ dân chủ, khác hẳn nguồn gốc quý tộc tiền định ở những xã hội trước. Donald Trump thuộc thiểu số đó, đầy tham vọng, song hầu như không có gì đáng kể ngoài tham vọng.
Xuất thân từ một gia đình giàu có, song Trump mang trong huyết quản sự thô lỗ trơ trẽn của tuýp đàn ông dung tục. Ông ta hấp dẫn những người – cả nam lẫn nữ – thích kiểu đàn ông đậm chất đàn ông. Việc ông ta thiếu gu, thiếu văn hóa cư xử, thiếu lịch thiệp, thiếu chuẩn mực, thiếu tế nhị, chỉ khiến họ càng thêm ngưỡng mộ. Họ diễn giải sự ngang ngược bất cần, đạp lên mọi phép tắc của ông ta là trung thực, là “có sao nói vậy”, như thể trung thực phải là bạn đường của vô liêm sỉ. Tuy giàu – thực chất giàu đến đâu thì nào ai biết -, Trump không hề là một nhà từ thiện, không hề có khao khát đem tài sản của mình ra xây đắp xã hội và thịnh vượng chung. Ông ta chưa bao giờ tài trợ cho bất kì hoạt động nghệ thuật hay giáo dục nào, ngoài việc thành lập Đại học Trump, một tượng đài thất bại về động cơ lợi nhuận[iii]. Ông ta trưng sự giàu có của mình bằng tất cả sự dung tục kệch cỡm, vì đó cũng chính là cách mà những người hâm mộ ông ta ưa thích. Ông ta thành danh bằng truyền hình thực tế, kiếm tiền bằng kinh doanh sòng bạc và cũng nợ đầm đìa ở đó. Ông ta đem cái tên của mình gắn lên mọi doanh nghiệp, như thể đó là vinh dự to lớn nhất mà ông ta có thể ban tặng, và bằng mọi giá quyết làm cho toàn thiên hạ phải biết đến cái tên ấy. Lòng tự ái với một cái Tôi khổng lồ của ông ta thường trực đòi vuốt ve, đòi quan tâm, đòi phần thưởng, không chấp nhận bất kỳ phản ứng nào trái ý và không thể tiêu hóa một lời phê bình nào dù nhẹ nhất: một cấu trúc tâm lý vừa ồn ào hung hãn vừa quá dễ trầy xước. Ở điểm này, Trump khác những người đàn ông thực sự giàu nam tính: họ không để ý thiên hạ nghĩ sao về mình.
Người dung tục thường ngả theo bên thắng cuộc, nên Trump luôn nhắc nhở đám đông dung tục rằng ông ta là một winner, thắng và chỉ thắng, win, win, win, thắng vô điều kiện, không bao giờ nhận thua. Người dung tục, dù sống chừng mực trong phạm vi những hàng rào quy ước, lại rất ngưỡng mộ những hành vi phá bĩnh, phá cách, phá rào, đạp đổ, vượt qua mọi giới hạn. Như thể theo lời dạy của cố vấn chính trị giảo hoạt Machiavelli, Trump đã chủ ý chọn chiến lược phá rào để gây ấn tượng với dân thường và làm nhụt chí giới tinh hoa từng ngày mong ông ta phải trả giá cho những hành vi ngang ngược ấy, một chiến lược hoàn toàn phù hợp với một kẻ mị dân. Trump kích động một đám đông những con người thấy mình thấp cổ bé họng, hướng sự phẫn nộ của họ vào giới quyền quý cao sang của cả hai đảng mà ông ta khoác cho danh hiệu thời thượng establishment, một khái niệm vốn là phát minh của phe Tân Tả (New Left) cuối những năm sáu mươi.
Mà quả thật, Trump không quan tâm đến những tranh luận tả-hữu, cấp tiến-bảo thủ, Cộng hòa-Dân chủ hay bất kì một tranh luận nào thực sự có nội dung hay cần một xác tín nhất định. Nhưng với trực giác phi thường, ông ta đã tìm ra một điểm nhạy cảm để tấn công đối thủ: political correctness (khái niệm gần gũi nhất trong tiếng Việt là chủ nghĩa phải đạo hay đúng lập trường), đường lối bao trùm trong identity politics, chính sách bản sắc, của Đảng Dân chủ và những người cấp tiến thiên tả. Chính sách này xuất phát từ việc bênh vực quyền lợi của các nhóm bản sắc dễ bị tổn thương: phụ nữ, da mầu, nhập cư, đồng/chuyển/liên và đa giới tính, song Trump đã dùng nó để phang lại chính nó. Bản sắc phản bản sắc. Trong diễn giải của ông ta, cộng đồng người Mỹ truyền thống da trắng, sống chủ yếu ở nông thôn và những “vùng sâu vùng xa”, học vấn thấp, sùng đạo, chuộng bình an, làm việc trong những ngành nghề tụt hậu và bị bỏ rơi ở thời đại kỹ thuật số và toàn cầu hóa, lạc lõng trước thế giới tân tiến đầy bất an và cám dỗ hào nhoáng ở các đô thị hiện đại, mới chính là cộng đồng chịu thiệt thòi, bị lãng quên, dễ tổn thương nhất. Chính sách hội nhập đa dạng của Đảng Dân chủ loại trừ họ. Chính sách ưu tiên để chống kỳ thị (affirmative action) của giới liberal kỳ thị ngược đối với họ. Thậm chí sinh mệnh của người da đen thì đáng để xuống đường bạo loạn, còn sinh mệnh họ chẳng ai buồn ngó. Trừ Trump. Họ theo Trump để vùng lên giành lại vị trí của mình, giành lại một nước Mỹ vĩ đại mà họ từng đại diện trong quá khứ. Và giành lại một nam tính dung tục mà chủ nghĩa phải đạo duy nữ quyền của cánh tả quyết gột sạch, trước hết bằng một ngôn ngữ phải đạo, trung lập hóa giới tính.
Trump tấn công chủ nghĩa phải đạo ấy và bảo vệ nam tính dung tục đúng theo cách của một nhà dân túy. Ông ta gặt phăng những định chế của hiến pháp, hệ thống đảng chính trị và các cơ quan truyền thông vì chúng chỉ khống chế, cản đường hoặc gây nhiễu, trong khi ông ta muốn đến thẳng với quần chúng và trực tiếp nói với họ bằng một ngôn ngữ không kiểm duyệt, đơn giản, dễ hiểu, dễ ghi lòng tạc dạ. Ông ta bắn tweets vô tội vạ, nổ ào ạt những phát ngôn rất không phải đạo, vì cách tốt nhất để gây sốt là gây sốc. Cách ông ta huênh hoang chém gió có thể ngớ ngẩn và quả thật ngớ ngẩn, nhưng lại khiến dân chúng nghĩ rằng thế mới là táo bạo, thế mới là thẳng thắn và hẳn trung thực hơn những kẻ uốn lưỡi bảy lần đạo đức giả. Những lời dối trá ráo hoảnh của ông ta cũng vậy, sai đúng không quan trọng, cốt là tạo ấn tượng rằng ông ta bộc trực, không rào đón và vì thế đáng tin hơn sự quy củ cứng nhắc của giới kiểm tin (fact-checker). Cách lăng nhục thô tục của ông ta tiết lộ một tâm hồn nông cạn, không một tia hóm hỉnh và chẳng biết thế nào là hài hước. Ông ta luôn nghiêm túc mà cuối cùng vẫn luôn cường điệu.
Tóm lại, Donald Trump phản ánh nam tính dung tục ở người Mỹ hay ở bất kỳ một dân tộc nào khác. Gọi ông ta là dân dã thì đúng hơn là dân chủ. Các nhà lập quốc Hoa Kỳ đã kiến tạo một nền dân chủ lập hiến, trong đó có Đại Cử tri Đoàn (electoral college), một cơ chế ngăn chặn để những người như Trump không bao giờ có thể thắng cử. Song thật trớ trêu, chính cơ chế ấy đã giúp ông ta bước vào Nhà Trắng[iv]. Có lẽ mọi thiết chế mà con người dựng nên cho điều Thiện đều có thể bị lợi dụng cho điều Ác. Và không phải chỉ những người ủng hộ Trump mà tất cả chúng ta buộc phải hy vọng rằng biết đâu dân dã có thể giúp nhuận sắc thay vì hạ giá dân chủ, biết đâu một kẻ mị dân cũng có thể có một tác động tốt. Chí ít, biết phân biệt giữa dung tục và tinh tế cũng là một điều tốt.
*
Trong lúc đọc Harvey Mansfield, tôi thường xuyên phải nhớ đến thứ nhất là sự ngưỡng mộ Trump của số đông người Việt. Họ thấy ở đó một đấng nam nhi như trong mơ, vợ đẹp con khôn, giàu sang phú quý, sự nghiệp lẫy lừng. Một cá tính thẳng băng, mạnh mẽ, quyết liệt, quyết đoán. Một hảo hán giang hồ, anh hùng Lương Sơn Bạc. Một Từ Hải chọc trời khuấy nước, chết cũng không quỳ gối. Chỉ chừng ấy, chưa cần đại tự sự chống Tàu, đã đủ làm say đắm tâm hồn Việt – cả nam lẫn nữ – chưa bao giờ hết khao khát một tồn tại hay được dựa vào một tồn tại không hổ kiếp nam nhi. Và thứ hai, cuộc cách mạng của dân chúng lầm than Việt Nam gửi lời chào. Sau khi tiêu diệt thành công establishment cũ – tư sản, địa chủ và trí thức tinh hoa -, nền dân chủ nhân dân đã thọ ba phần tư thế kỷ ở đất nước này dựng nên một tầng lớp lãnh đạo mới, một thiểu số đặc tuyển mới, không tài năng, không đức hạnh, không có gì ngoài sự dung tục và tham vọng quyền lực./.
Phạm Thị Hoài
[i] “The Vulgar Manliness of Donald Trump”, Commentary tháng 9.2019
[ii] Xem thêm bài “Why Donald Trump Is No Gentlemen“ của Harvey Mansfield đăng trên Wall Street Journal, 29.7.2016
[iii] Đại học Trump bị hơn 6000 sinh viên kiện về tội lừa đảo. Mười ngày sau khi thắng cử tổng thống năm 2016, Trump đồng ý trả 25 triệu dollar bồi thường để đình chỉ tất cả các vụ kiện liên quan.
[iv] Trong cuộc bầu cử năm 2016, Trump thắng cử nhờ phiếu Đại Cử tri Đoàn, trong khi thua Hillary Clinton gần 3 triệu phiếu phổ thông.