The Sources of Russian Misconduct
“Matxcơva đang đặt nền móng cho dự án đế quốc Nga của Putin — đặc biệt là ở Ukraine.”
Boris Bondarev (Foreign Affairs)
Cù Tuấn dịch
Trong ba năm, ngày làm việc nào của tôi cũng bắt đầu như vậy. Lúc 7 giờ 30 sáng, tôi thức dậy, kiểm tra tin tức và lái xe đến khu nhà Phái bộ Nga tại Văn phòng Liên Hiệp quốc ở Geneva. Đây là một thói quen dễ dàng và có thể đoán trước được, và là hai trong số những dấu hiệu nổi bật trong cuộc đời của một nhà ngoại giao Nga.
Ngày 24 tháng 2 thì khác. Khi tôi kiểm tra điện thoại của mình, tôi thấy một tin đáng kinh ngạc và đau đớn: Không quân Nga đang ném bom Ukraine. Kharkiv, Kyiv và Odessa đang bị tấn công. Quân đội Nga đang tiến ra từ Crimea và hướng đến thành phố phía nam Kherson. Tên lửa của Nga đã biến các tòa nhà thành đống đổ nát và khiến người dân phải chạy trốn. Tôi đã xem video về các vụ nổ, gồm cả tiếng còi báo động, cảnh báo không kích và thấy mọi người chạy cuống cuồng trong hoảng loạn.
Là một người sinh ra ở Liên Xô, tôi thấy cuộc tấn công này gần như không thể tưởng tượng được, mặc dù tôi đã nghe các bản tin phương Tây báo cáo rằng một cuộc xâm lược có thể sắp xảy ra. Những người Ukraine được cho là bạn thân của chúng tôi, và chúng tôi có nhiều điểm chung, bao gồm cả lịch sử chiến đấu với Đức khi còn là một phần của Liên Xô. Tôi nhớ lại ca từ của một bài hát yêu nước nổi tiếng trong Thế chiến thứ hai, một bài hát mà nhiều cư dân Liên Xô cũ thuộc làu: “Vào ngày 22 tháng 6, chính xác lúc 4 giờ sáng, Kyiv bị ném bom, và chúng tôi biết rằng chiến tranh đã bắt đầu”. Tổng thống Nga Vladimir Putin đã mô tả cuộc xâm lược Ukraine là một “chiến dịch quân sự đặc biệt” nhằm “phi phát xít hóa” nước láng giềng của Nga. Nhưng ở Ukraine, chính Nga đã đóng vai trò thay thế Đức Quốc xã.
“Đó là khởi đầu của sự kết thúc”, tôi nói với vợ tôi. Chúng tôi quyết định tôi sẽ phải nghỉ việc.
Từ chức đồng nghĩa với việc vứt bỏ sự nghiệp hai mươi năm với tư cách là một nhà ngoại giao Nga và cùng với đó là nhiều tình bạn. Nhưng đó là một quyết định từ rất lâu rồi. Khi tôi gia nhập Bộ Ngoại giao vào năm 2002, đó là thời kỳ tương đối cởi mở, khi các nhà ngoại giao của Nga có thể làm việc gần gũi với các nhà ngoại giao của các quốc gia khác. Tuy nhiên, tôi thấy rõ ràng từ những ngày đầu tiên trong ngành rằng Bộ Ngoại giao Nga có những sai lầm sâu xa. Thậm chí sau đó, Bộ này không khuyến khích tư duy phản biện, và trong suốt nhiệm kỳ của tôi, Bộ Ngoại giao Nga ngày càng trở nên hiếu chiến. Dù sao thì tôi vẫn ở lại, tự kiểm soát sự bất hòa về nhận thức bằng cách hy vọng rằng tôi có thể sử dụng bất kỳ quyền lực nào mà tôi có để điều chỉnh hành vi trên bình diện quốc tế của đất nước mình. Nhưng những sự kiện nhất định có thể khiến con người chấp nhận những điều mà trước đây họ không dám chấp nhận.
Cuộc xâm lược Ukraine khiến người ta không thể phủ nhận nước Nga đã trở nên tàn bạo và đàn áp như thế nào. Đó là một hành động tàn ác không thể diễn tả được, được thiết kế để khuất phục quốc gia hàng xóm và xóa bỏ bản sắc dân tộc của họ. Nó tạo cho Mátxcơva một cái cớ để đè bẹp mọi phe đối lập trong nước. Bây giờ, chính phủ đang cử hàng nghìn người bị ép nhập ngũ đi giết người Ukraine. Cuộc chiến cho thấy Nga không còn độc tài và hiếu chiến nữa; nó đã trở thành một nhà nước phát xít.
Nhưng đối với tôi, một trong những bài học trung tâm của cuộc xâm lược phải liên quan đến điều mà tôi đã chứng kiến trong hai thập kỷ trước: những gì sẽ xảy ra khi một chính phủ dần dần sẽ bị bóp méo do sự tuyên truyền của chính họ. Trong nhiều năm, các nhà ngoại giao Nga đã được đào tạo để đối đầu với Washington và bảo vệ sự can thiệp của Nga ở nước ngoài bằng những lời nói dối. Chúng tôi đã được dạy để có thể hùng biện khoa trương và nhắc lại như con vẹt một cách phi lý đối với các quốc gia khác những gì mà Điện Kremlin đã nói với chúng tôi. Nhưng cuối cùng, đối tượng mục tiêu của tuyên truyền này không chỉ là các nước ngoài; dần dần nó đã ảnh hưởng đến giàn nhân sự lãnh đạo của chính chúng tôi. Trong các bức điện và tuyên bố, chúng tôi được đào tạo để nói với Điện Kremlin rằng chúng tôi đã nói cho thế giới biết về sự vĩ đại của Nga và phá bỏ các lập luận của phương Tây. Chúng tôi đã phải từ chối mọi lời chỉ trích về các kế hoạch nguy hiểm của Tổng thống Nga. Hoạt động này diễn ra ngay cả ở cấp cao nhất của Bộ Ngoại giao. Các đồng nghiệp của tôi ở Điện Kremlin nhiều lần nói với tôi rằng, Putin thích ngoại trưởng của mình, Sergey Lavrov, vì ông ấy rất “thoải mái” khi làm việc cùng, luôn đồng ý với tổng thống và nói với Putin những gì ông ấy muốn nghe. Khi đó, chả có gì ngạc nhiên nếu Putin nghĩ rằng ông sẽ không gặp khó khăn gì khi đánh bại Kyiv.
Cuộc chiến này là một minh chứng rõ ràng cho thấy các quyết định được đưa ra trong phòng dội âm có thể phản tác dụng như thế nào. Putin đã thất bại trong nỗ lực chinh phục Ukraine, một ý tưởng mà ông hiểu là sẽ không thể thực hiện được nếu chính phủ của ông được thiết kế để đưa ra những đánh giá trung thực. Đối với chúng tôi, những người làm việc trong mảng quân sự, các lực lượng vũ trang Nga rõ ràng là không hùng mạnh như phương Tây lo ngại – một phần là nhờ những hạn chế kinh tế mà phương Tây thực hiện sau khi Nga chiếm Crimea năm 2014, chúng tỏ ra hiệu quả hơn các nhà hoạch định chính sách nhận thấy.
Cuộc xâm lược của Điện Kremlin đã củng cố NATO, một thực thể mà Nga định làm bẽ mặt và dẫn đến các lệnh trừng phạt đủ mạnh để khiến nền kinh tế của Nga trở nên co cụm. Nhưng các chế độ phát xít tự hợp pháp hóa mình nhiều hơn, bằng cách thực thi quyền lực hơn là bằng cách mang lại lợi ích kinh tế, và Putin quá hung hăng và tách rời thực tế đến mức việc suy thoái kinh tế tại Nga khó có thể ngăn cản ông ta. Để biện minh cho sự cai trị của mình, Putin muốn có một chiến thắng vĩ đại mà ông đã hứa và tin rằng mình có thể đạt được. Nếu Putin đồng ý ngừng bắn, thì đó sẽ chỉ là để cho quân đội Nga có thể nghỉ ngơi trước khi tiếp tục chiến đấu. Và nếu Putin giành chiến thắng ở Ukraine, ông ấy có thể sẽ chuyển sang tấn công một quốc gia hậu Xô Viết khác, chẳng hạn như Moldova, nơi Matxcơva đã chuẩn bị sẵn một vùng ly khai.
Do đó, chỉ có một cách để ngăn chặn lãnh đạo độc tài này của Nga, và đó là thực hiện điều mà Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Lloyd Austin đã đề xuất vào tháng 4: làm suy yếu Nga “đến mức nó không thể làm những việc mà nó đã làm trong việc xâm lược Ukraine”. Điều này có vẻ giống như một yêu cầu quá mức. Tuy nhiên, quân đội Nga về cơ bản đã bị suy yếu và nước này đã mất đi nhiều binh sĩ giỏi nhất của mình. Với sự hỗ trợ rộng rãi từ NATO, Ukraine cuối cùng có khả năng đánh bại Nga ở phía đông và phía nam, giống như cách họ đã đánh bại Nga ở phía bắc.
Nếu bị đánh bại, Putin sẽ đối mặt với tình thế nguy hiểm trên ngay trên sân nhà. Putin sẽ phải giải thích cho giới tinh hoa và quần chúng tại sao ông phản bội lại sự mong đợi của họ. Ông ta sẽ phải nói cho gia đình của những người lính đã chết vì sao họ lại bỏ mạng mà không đem lại lợi ích gì. Và nhờ áp lực gia tăng từ các lệnh trừng phạt, Putin sẽ phải làm tất cả những điều này vào thời điểm mà người Nga thậm chí còn phải sống tồi tệ hơn hiện tại. Ông ta có thể thất bại trong việc này, do phải đối mặt với phản ứng dữ dội lan rộng ra cả nước và bị gạt sang một bên. Putin có thể tìm kiếm vật tế thần và sẽ bị lật đổ bởi các cố vấn và cấp phó mà anh ta đe dọa sẽ thanh trừng. Dù bằng cách nào, nếu Putin ra đi, nước Nga sẽ có cơ hội tái thiết thực sự — và cuối cùng từ bỏ ảo tưởng về sự cao cả.
GIẤC MƠ VIỄN VÔNG
Tôi sinh năm 1980 trong gia đình thuộc tầng lớp trung lưu của giới trí thức Liên Xô. Cha tôi là một nhà kinh tế tại Bộ Ngoại thương, và mẹ tôi dạy tiếng Anh tại Học viện Quan hệ Đối ngoại Nhà nước Matxcơva. Bà là con gái của một vị tướng chỉ huy một sư đoàn súng trường trong Thế chiến thứ hai và được công nhận là “Anh hùng Liên Xô.”
Chúng tôi sống trong một căn hộ lớn ở Matxcơva được nhà nước giao cho ông tôi sau chiến tranh, và chúng tôi có những cơ hội mà hầu hết cư dân Liên Xô không có. Cha tôi được bổ nhiệm vào một vị trí tại một công ty liên doanh Liên Xô-Thụy Sĩ, cho phép chúng tôi sống ở Thụy Sĩ vào năm 1984 và 1985. Đối với cha mẹ tôi, thời điểm này là một bước ngoặt. Họ đã trải nghiệm cảm giác sống ở một đất nước giàu có, với những tiện nghi – xe bán hàng tạp hóa, dịch vụ chăm sóc răng miệng chất lượng – mà Liên Xô thiếu.
Là một nhà kinh tế học, cha tôi đã nhận thức được các vấn đề về cơ cấu của Liên Xô. Nhưng việc sống ở Tây Âu khiến ông và mẹ tôi đặt câu hỏi sâu hơn về hệ thống này, và họ rất phấn khích khi Mikhail Gorbachev tung ra perestroika vào năm 1985. Vì vậy, có vẻ như hầu hết cư dân Liên Xô. Người ta không cần phải sống ở Tây Âu để nhận ra rằng các cửa hàng ở Liên Xô cung cấp một loạt các sản phẩm chất lượng thấp, chẳng hạn như những đôi giày cứng rất khó đi. Người dân Liên Xô biết chính phủ đang nói dối khi tuyên bố quốc gia này đang dẫn đầu “nhân loại tiến bộ”.
Nhiều công dân Liên Xô tin rằng phương Tây sẽ giúp đỡ đất nước của họ khi nước này chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường. Nhưng những hy vọng như vậy tỏ ra khá ngây thơ. Phương Tây đã không cung cấp cho Nga số lượng viện trợ mà nhiều cư dân của nước này — và một số nhà kinh tế nổi tiếng của Hoa Kỳ — cho rằng là cần thiết để giải quyết những thách thức kinh tế to lớn của Nga. Thay vào đó, phương Tây khuyến khích Điện Kremlin khi nước này nhanh chóng dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát giá cả và nhanh chóng tư nhân hóa các nguồn lực của nhà nước. Một nhóm nhỏ doanh nhân đã trở nên cực kỳ giàu có từ quá trình này bằng cách cướp đoạt tài sản công. Nhưng đối với hầu hết người Nga, cái gọi là liệu pháp sốc đã dẫn đến tình trạng bần cùng hóa dân chúng. Siêu lạm phát xảy ra và tuổi thọ trung bình giảm xuống. Đất nước Nga đã trải qua một thời kỳ dân chủ hóa, nhưng phần lớn công chúng đánh đồng các quyền tự do mới với sự bần cùng. Kết quả là, địa vị của phương Tây ở Nga bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Nga đã nhận một cú sốc lớn khác sau chiến dịch năm 1999 của NATO chống lại Serbia. Đối với Nga, các vụ đánh bom này trông không giống như một hoạt động để bảo vệ dân tộc thiểu số Albania của Serbia, mà giống như hành động gây hấn của một cường quốc đối với một quốc gia nhỏ bé. Tôi nhớ rất rõ khi đi ngang qua đại sứ quán Hoa Kỳ ở Matxcơva vào ngày hôm sau khi một đám đông tấn công tòa nhà và nhận thấy những vết sơn xịt còn lại trên tường của nó.
Là con của các bậc cha mẹ thuộc tầng lớp trung lưu – cha tôi rời công vụ năm 1991 và bắt đầu một công ty kinh doanh nhỏ thành công – tôi đã trải qua thập kỷ hỗn loạn này chủ yếu là gián tiếp. Tuổi thiếu niên của tôi ổn định, và tương lai của tôi dường như khá dễ đoán định. Tôi trở thành sinh viên tại cùng một trường đại học nơi mẹ tôi dạy và đặt mục tiêu làm việc về các vấn đề quốc tế như cha tôi. Tôi được hưởng lợi từ việc học vào thời điểm mà con đường ngoại giao Nga còn cởi mở. Các giáo sư của chúng tôi khuyến khích chúng tôi đọc nhiều nguồn khác nhau, kể cả một số nguồn trước đây đã bị cấm. Chúng tôi đã tổ chức các cuộc tranh luận trong lớp. Vào mùa hè năm 2000, tôi hào hứng đến Bộ Ngoại giao để thực tập, sẵn sàng bắt tay vào công việc mà tôi hy vọng sẽ dạy thêm cho tôi về thế giới.
Kinh nghiệm của tôi là khá buồn chán. Thay vì được làm việc với giới thượng lưu lành nghề trong những bộ vest sành điệu — khuôn mẫu của các nhà ngoại giao trong các bộ phim Liên Xô — tôi được một loạt sếp tầm tuổi trung niên, trông có vẻ mệt mỏi, hướng dẫn. Họ lười biếng thực hiện những nhiệm vụ không có gì hào hứng, chẳng hạn như soạn thảo các bài viết cho các quan chức cấp cao hơn. Hầu hết thời gian, họ dường như không hoạt động. Họ ngồi xung quanh bàn, hút thuốc, đọc báo và nói về kế hoạch cuối tuần của họ. Thời gian thực tập của tôi chủ yếu chỉ là nhận báo và mua đồ ăn nhẹ cho các sếp.
Dù sao đi nữa, tôi cũng đã quyết định vào Bộ Ngoại giao. Tôi háo hức tự kiếm tiền, và tôi vẫn hy vọng có thể tìm hiểu thêm về những nơi khác bằng cách đi du lịch xa Matxcơva. Khi tôi được tuyển vào năm 2002 để làm trợ lý tùy viên tại Đại sứ quán Nga ở Campuchia, tôi rất vui. Tôi sẽ có cơ hội sử dụng các kỹ năng tiếng Khmer và các nghiên cứu về Đông Nam Á của tôi.
Vì Campuchia không nằm trong nhóm các nước được Nga quan tâm, tôi có rất ít việc phải làm. Nhưng sống ở nước ngoài là một sự nâng cấp so với sống ở Matxcơva. Các nhà ngoại giao ở bên ngoài nước Nga kiếm được nhiều tiền hơn so với những người làm việc trong nước. Lãnh đạo thứ hai của đại sứ quán, Viacheslav Loukianov, đánh giá cao các cuộc thảo luận cởi mở và khuyến khích tôi bảo vệ ý kiến của mình. Và thái độ của chúng tôi đối với phương Tây khá đồng nhất với nhau. Bộ Ngoại giao luôn có khuynh hướng chống Mỹ – kế thừa từ thời Liên Xô tiền nhiệm – nhưng khuynh hướng này không áp đảo. Các đồng nghiệp của tôi và tôi không nghĩ nhiều về NATO, và khi chúng tôi làm vậy, chúng tôi thường coi tổ chức này như một đối tác. Một buổi tối, tôi đi uống bia với một nhân viên đại sứ quán tại một quán bar dưới hầm. Ở đó, chúng tôi tình cờ gặp một quan chức Mỹ, người đã mời chúng tôi uống rượu cùng. Bây giờ thì một cuộc gặp gỡ như vậy sẽ đầy căng thẳng, nhưng vào thời điểm đó, đó là cơ hội cho một tình bạn.
Tuy nhiên, ngay cả khi đó, rõ ràng là chính phủ Nga có một nền văn hóa không khuyến khích tư tưởng độc lập — bất chấp những thúc đẩy theo chiều ngược lại của Loukianov. Một ngày nọ, tôi được gọi đến gặp viên chức số ba của đại sứ quán, một nhà ngoại giao trung niên, trầm tính, từng tham gia bộ ngoại giao dưới thời Liên Xô. Ông chuyển cho tôi tin nhắn từ một bức điện từ Matxcơva, tôi được yêu cầu đưa thông tin này vào một tài liệu mà chúng tôi sẽ gửi cho chính quyền Campuchia. Nhận thấy một số lỗi chính tả, tôi nói với ông ấy rằng tôi sẽ sửa chúng. “Đừng làm vậy!” ông ấy gầm lên. “Chúng ta đã nhận được văn bản trực tiếp từ Matxcơva. Họ biết rõ mọi việc hơn. Ngay cả khi có sai sót, chúng ta cũng đừng sửa nội dung do lãnh đạo gửi tới”. Nó là biểu tượng cho điều sẽ trở thành một xu hướng ngày càng tăng trong Bộ Ngoại giao Nga: đó là sự tin tưởng mù quáng đối với các lãnh đạo.
***
NGHỊ GẬT
Ở Nga, thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XXI ban đầu tràn đầy hy vọng. Mức thu nhập trung bình của Nga cũng như mức sống của quốc gia này đang tăng lên. Putin, người đảm nhận chức vụ tổng thống vào đầu thiên niên kỷ, hứa hẹn sẽ chấm dứt sự hỗn loạn của những năm 1990.
Tuy nhiên, nhiều người Nga đã cảm thấy mệt mỏi với Putin trong thời kỳ này. Hầu hết các trí thức coi hình ảnh người đàn ông mạnh mẽ của ông như một tàn tích không được hoan nghênh của quá khứ, và đã có nhiều trường hợp tham nhũng trong các quan chức cấp cao của chính phủ. Putin đã trả lời các cuộc điều tra về chính quyền của mình bằng cách ngăn chặn quyền tự do ngôn luận. Vào cuối nhiệm kỳ đầu tiên của mình, ông đã kiểm soát hiệu quả cả ba mạng truyền hình chính của Nga.
Tuy nhiên, trong Bộ Ngoại giao, những động thái ban đầu của Putin gây ra khá ít cảnh báo. Ông đã bổ nhiệm Lavrov làm ngoại trưởng vào năm 2004, một quyết định mà chúng tôi hoan nghênh. Lavrov được biết đến là người rất thông minh và có kinh nghiệm ngoại giao sâu sắc, với thành tích xây dựng mối quan hệ lâu dài với các quan chức nước ngoài. Cả Putin và Lavrov ngày càng trở nên đối đầu với NATO, nhưng những thay đổi về hành vi của ông là rất tinh tế. Nhiều nhà ngoại giao đã không nhận thấy, kể cả tôi.
Tuy nhiên, khi nhìn lại, rõ ràng là Matxcơva đang đặt nền móng cho dự án đế quốc Nga của Putin — đặc biệt là ở Ukraine. Điện Kremlin đã phát triển nỗi ám ảnh về Ukraine sau cuộc Cách mạng Cam năm 2004 – 2005, khi hàng trăm nghìn người biểu tình ngăn cản ứng cử viên ưu tiên của Nga trở thành tổng thống sau cuộc bầu cử được nhiều người coi là một cuộc bầu cử gian lận. Nỗi ám ảnh này đã được phản ánh trong các chương trình chính trị lớn của Nga, bắt đầu dành chương trình đưa tin vào khung giờ vàng của họ để nói về Ukraine, nói về các lãnh đạo được cho là ghét Nga của đất nước này. Trong 16 năm tiếp theo, ngay trước cuộc xâm lược, người Nga đã nghe các đài truyền hình mô tả Ukraine là một quốc gia xấu xa, do Mỹ kiểm soát, áp bức phần dân số nói tiếng Nga của họ. (Putin dường như không có khả năng tin rằng các quốc gia có thể thực sự hợp tác và ông tin rằng hầu hết các đối tác thân cận nhất của Washington thực sự chỉ là những con rối của Mỹ — bao gồm cả các thành viên khác của NATO.)
Putin, trong khi đó, tiếp tục làm việc để củng cố quyền lực ở nước Nga quê nhà. Hiến pháp của đất nước này giới hạn tổng thống trong hai nhiệm kỳ liên tiếp, nhưng vào năm 2008, Putin đã tạo ra một kế hoạch để duy trì quyền kiểm soát của mình: ông sẽ ủng hộ đồng minh của mình là Dmitry Medvedev ứng cử Tổng thống Nga nếu Medvedev hứa sẽ cho Putin làm thủ tướng. Cả hai người đều được bầu, và trong vài tuần đầu tiên của nhiệm kỳ tổng thống của Medvedev, những người trong chúng tôi ở Bộ Ngoại giao không chắc chắn chúng tôi nên gửi các báo cáo của mình cho ai trong số 2 người này. Trên cương vị Tổng thống, Medvedev được giao trách nhiệm chỉ đạo chính sách đối ngoại theo hiến pháp, nhưng mọi người đều hiểu rằng Putin là quyền lực đằng sau ngai vàng.
Cuối cùng chúng tôi đã báo cáo cho Medvedev. Quyết định này là một trong những bước phát triển khiến tôi nghĩ rằng vị tổng thống mới của Nga có thể không chỉ là một kẻ đóng thế đơn thuần. Medvedev đã thiết lập quan hệ nồng ấm với Tổng thống Mỹ Barack Obama, gặp gỡ các nhà lãnh đạo doanh nghiệp Mỹ và hợp tác với phương Tây ngay cả khi điều này dường như mâu thuẫn với lợi ích của Nga. Ví dụ, khi phiến quân cố gắng lật đổ chế độ Muammar al-Qaddafi ở Libya, quân đội và Bộ ngoại giao Nga đã phản đối nỗ lực của NATO nhằm thiết lập một vùng cấm bay trên cả nước này. Qaddafi trong lịch sử có quan hệ tốt với Matxcơva và đất nước chúng tôi có các khoản đầu tư vào lĩnh vực dầu mỏ của Libya, vì vậy Bộ của chúng tôi không muốn giúp phe nổi dậy giành chiến thắng. Tuy nhiên, khi Pháp, Lebanon và Vương quốc Anh – được Mỹ hậu thuẫn – đưa ra kiến nghị trước Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc về việc cho phép xây dựng vùng cấm bay, Medvedev đã để chúng tôi bỏ phiếu trắng thay vì phủ quyết. (Có bằng chứng cho thấy Putin có thể không đồng ý với quyết định này.)
Workers attaching election posters featuring Putin and Medvedev to an office building in Krasnodar, Russia, November 2011. Eduard Korniyenko / Reuters
Nhưng vào năm 2011, Putin công bố kế hoạch tái tranh cử tổng thống. Medvedev – có vẻ miễn cưỡng – tránh sang một bên và nhận chức thủ tướng. Những người theo chủ nghĩa tự do đã phẫn nộ, và nhiều người kêu gọi tẩy chay hoặc cho rằng người Nga nên cố tình phá hủy lá phiếu của họ. Những người biểu tình này chỉ chiếm một phần nhỏ dân số Nga, vì vậy sự bất đồng chính kiến của họ không đe dọa nghiêm trọng đến kế hoạch của Putin. Nhưng ngay cả việc thể hiện sự đối lập dù là hạn chế dường như cũng khiến Matxcơva lo lắng. Do đó, Putin đã nỗ lực thúc đẩy số cử tri đi bầu trong cuộc bầu cử quốc hội năm 2011 để làm cho kết quả của cuộc tranh cử có vẻ chính đáng – một trong những nỗ lực trước đó của ông nhằm thu hẹp không gian chính trị ngăn cách người dân khỏi sự cai trị của ông. Nỗ lực này mở rộng đến Bộ Ngoại giao. Điện Kremlin đã giao cho đại sứ quán của tôi và tất cả các đại sứ quán khác nhiệm vụ kêu gọi người Nga ở nước ngoài bỏ phiếu.
Lúc đó tôi đang làm việc ở Mông Cổ. Khi cuộc bầu cử diễn ra, tôi đã bỏ phiếu cho một đảng không phải của Putin, lo lắng rằng nếu tôi không bỏ phiếu, lá phiếu của tôi sẽ được bỏ cho Nước Nga Thống nhất của Putin. Nhưng vợ tôi, người làm việc tại sứ quán với tư cách là giám đốc văn phòng, đã tẩy chay. Cô là một trong ba nhân viên đại sứ quán không tham gia bỏ phiếu.
Vài ngày sau, lãnh đạo đại sứ quán xem qua danh sách các nhân viên bỏ phiếu trong cuộc bầu cử. Khi được nêu tên, hai cử tri khác nói rằng họ không biết rằng họ cần phải tham gia bỏ phiếu và hứa sẽ làm như vậy trong cuộc bầu cử tổng thống sắp tới. Tuy nhiên, vợ tôi nói rằng cô ấy không muốn bỏ phiếu, nói rằng đó là quyền hiến định của cô. Đáp lại, viên chỉ huy thứ hai của đại sứ quán đã tổ chức một chiến dịch chống lại vợ tôi. Anh ta hét vào mặt vợ tôi, buộc tội cô vi phạm kỷ luật, và nói rằng cô sẽ bị gắn mác “không đáng tin cậy về mặt chính trị.” Anh ta mô tả cô là “đồng phạm” của Alexei Navalny, một nhà lãnh đạo đối lập nổi tiếng. Sau khi vợ tôi không bỏ phiếu trong cuộc tranh cử tổng thống, đại sứ đã không nói chuyện với cô trong một tuần. Phó Đại sứ đã không nói chuyện với vợ tôi trong hơn một tháng.
TRỞ NÊN TỒI TỆ
Vị trí tiếp theo của tôi là trong Cục Không phát triển và Kiểm soát Vũ khí của Bộ. Ngoài các vấn đề liên quan đến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tôi được giao tập trung vào kiểm soát xuất khẩu — các quy định quản lý việc chuyển giao quốc tế hàng hóa và công nghệ có thể được sử dụng cho mục đích quốc phòng và dân sự. Đó là một công việc giúp tôi có một cái nhìn rõ ràng về quân đội Nga, ngay cả khi nó mới trở nên có ý nghĩa.
Vào tháng 3 năm 2014, Nga sáp nhập Crimea và bắt đầu thúc đẩy một cuộc nổi dậy ở Donbas. Khi tin tức về việc thôn tính này được công bố, tôi đang có mặt tại Hội nghị Kiểm soát Xuất khẩu Quốc tế ở Dubai. Trong giờ nghỉ trưa, tôi được các đồng nghiệp từ các nước cộng hòa hậu Xô Viết vây lấy, họ đều muốn biết chuyện gì đang xảy ra. Tôi đã nói với họ sự thật: “Các bạn, tôi cũng chỉ biết những gì các bạn biết mà thôi.” Đây không phải là lần cuối cùng Matxcơva đưa ra các quyết định chính sách đối ngoại lớn trong khi không chịu thông báo chúng cho các nhà ngoại giao của mình.
Trong số các đồng nghiệp của tôi, phản ứng về việc sáp nhập Crimea trải dài từ trái chiều đến tích cực. Ukraine đang dần dần ngả về phương Tây, nhưng tỉnh này là một trong số ít những nơi mà quan điểm sai lầm của Putin về lịch sử có cơ sở nhất định: Bán đảo Crimea, được chuyển giao trong Liên Xô từ Nga sang Ukraine vào năm 1954, về mặt văn hóa gần với Matxcơva hơn là Kyiv. (Hơn 75 phần trăm dân số nói tiếng Nga như ngôn ngữ mẹ đẻ) Cuộc tiếp quản nhanh chóng và không đổ máu đã gây ra ít phản đối trong chúng tôi, và cực kỳ được ủng hộ ở quê nhà. Ngoại trưởng Lavrov đã sử dụng nó như một cơ hội để biểu diễn, có bài phát biểu đổ lỗi cho “những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan” ở Ukraine về hành vi của Nga. Tôi và nhiều đồng nghiệp nghĩ rằng việc biến Crimea thành một quốc gia độc lập sẽ mang tính chiến lược hơn đối với Putin, một hành động mà lẽ ra chúng tôi có thể cố gắng thuyết phục thế giới theo những cách bớt hung hăng hơn. Tuy nhiên, sự tế nhị không có trong hộp công cụ của Putin. Một Crimea độc lập sẽ không mang lại cho ông vinh quang như là việc thu thập các vùng đất vốn là “truyền thống” của Nga.
Việc tạo ra một phong trào ly khai tại Donbass và các vùng bị chiếm đóng tại Donbas, ở miền đông Ukraine, là một việc gây lúng túng. Các động thái, phần lớn diễn ra vào 1/3 đầu năm 2014, không tạo ra sự ủng hộ mạnh mẽ ở Nga như khi sáp nhập Crimea, và chúng đã tạo ra một làn sóng phản đối tầm quốc tế khác. Nhiều nhân viên của Bộ Ngoại giao tỏ ra khó chịu về hoạt động của Nga, nhưng không ai dám bày tỏ sự khó chịu này cho Điện Kremlin. Các đồng nghiệp của tôi và tôi quyết định rằng Putin đã chiếm giữ Donbas để khiến Ukraine không bị phân tâm, ngăn nước này tạo ra mối đe dọa quân sự nghiêm trọng đối với Nga và ngăn nước này hợp tác với NATO. Tuy nhiên, không có nhiều nhà ngoại giao, nếu có, dám nói với Putin rằng bằng cách tiếp sức cho phe ly khai, trên thực tế ông đã đẩy Kyiv đến gần hơn với kẻ thù của Nga.
Công việc ngoại giao của tôi với các phái đoàn phương Tây vẫn tiếp tục sau vụ sáp nhập Crimea và chiến dịch Donbas. Đôi khi, công việc có vẻ như là không hề thay đổi. Tôi vẫn có quan hệ tích cực với các đồng nghiệp của mình từ Mỹ và Châu Âu khi chúng tôi làm việc hiệu quả về các vấn đề kiểm soát vũ khí. Nga đã bị ảnh hưởng bởi các lệnh trừng phạt, nhưng chúng có tác động chỉ ở mức hạn chế đến nền kinh tế của Nga. Lavrov cho biết trong một cuộc phỏng vấn năm 2014: “Các lệnh trừng phạt là một dấu hiệu của sự khó chịu. Chúng không phải là công cụ của các chính sách nghiêm túc.”
Nhưng với tư cách là một quan chức xuất khẩu, tôi có thể thấy rằng các hạn chế kinh tế của phương Tây đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho đất nước Nga. Ngành công nghiệp quân sự Nga phụ thuộc rất nhiều vào các thành phần và sản phẩm do phương Tây sản xuất. Nga đã sử dụng các công cụ của Mỹ và Châu Âu để sửa chữa động cơ và động cơ máy bay không người lái. Nga dựa vào các nhà sản xuất phương Tây để chế tạo thiết bị cho thiết bị điện tử chống bức xạ, vốn rất quan trọng đối với các vệ tinh mà các quan chức Nga sử dụng để thu thập thông tin tình báo, liên lạc và thực hiện các cuộc tấn công chính xác. Các nhà sản xuất Nga đã làm việc với các công ty Pháp để có được các cảm biến cần thiết cho máy bay. Ngay cả một số loại vải được sử dụng trong máy bay hạng nhẹ, chẳng hạn như bóng bay thời tiết, cũng được các doanh nghiệp phương Tây sản xuất. Các lệnh trừng phạt đột ngột cắt đứt quyền tiếp cận của chúng tôi với các sản phẩm này và khiến quân đội của chúng tôi yếu hơn so với những gì phương Tây cảm nhận được. Nhưng mặc dù các nhà ngoại giao chúng tôi hiểu rõ những tổn thất này đã làm suy yếu sức mạnh của Nga như thế nào, nhưng tuyên truyền của Bộ Ngoại giao đã giúp Điện Kremlin không phát hiện ra điều này. Hậu quả của sự thiếu hiểu biết này hiện đang hiển hiện ở Ukraine: các lệnh trừng phạt là một lý do khiến Nga phải gặp rất nhiều khó khăn trong cuộc xâm lược.
Năng lực quân sự suy giảm không ngăn được Bộ Ngoại giao Nga ngày càng trở nên hiếu chiến. Tại các hội nghị thượng đỉnh hoặc trong các cuộc gặp với các quốc gia khác, các nhà ngoại giao Nga ngày càng dành nhiều thời gian hơn để tấn công Mỹ và các đồng minh. Ví dụ, nhóm xuất khẩu của tôi đã tổ chức nhiều cuộc họp song phương với Nhật Bản, tập trung vào việc hai nước Nga Nhật có thể hợp tác như thế nào và hầu hết các cuộc họp này đều là các cơ hội để Nga nói với Nhật Bản rằng “Đừng quên ai đã ném bom nguyên tử xuống nhà bạn”.
Tôi đã cố gắng kiểm soát một số thiệt hại. Khi các sếp của tôi soạn thảo các nhận xét hoặc báo cáo mang tính hiếu chiến, tôi đã cố gắng thuyết phục họ làm dịu giọng điệu, và tôi cảnh báo không nên dùng ngôn ngữ hiếu chiến và không ngừng kêu gọi chiến thắng của Nga trước bọn phát xít mới. Nhưng nội dung của các tuyên bố của chúng tôi – nội bộ và bên ngoài – trở nên đối nghịch hơn khi các sếp của chúng tôi chỉnh sửa một cách hung hăng. Tuyên truyền kiểu Liên Xô đã hoàn toàn trở lại trong đường lối ngoại giao của Nga.
***
TỰ MÃN – TỰ SƯỚNG
Tổng thống Nga Putin đặt vòng hoa tại Mộ chiến sĩ vô danh, Matxcơva, 2017. Ảnh trên mạng
Vào ngày 4 tháng 3 năm 2018, cựu điệp viên hai mang người Nga Sergei Skripal và con gái Yulia của ông đã bị đầu độc gần như tử vong tại nhà riêng của họ ở Vương quốc Anh. Chỉ mất mười ngày để các nhà điều tra Anh xác định Nga là thủ phạm. Ban đầu, tôi không tin vào phát hiện này. Skripal, một cựu điệp viên Nga, từng bị kết án vì tiết lộ bí mật quốc gia cho chính phủ Anh và bị Nga tống vào tù vài năm trước khi được thả tự do trong một vụ hoán đổi điệp viên. Tôi thật khó hiểu tại sao anh ấy vẫn có thể có giá trị đối với chúng tôi. Nếu Matxcơva muốn Skripal chết, họ có thể giết anh ta khi anh ta vẫn còn ở Nga.
Sự hoài nghi của tôi tỏ ra khá thuận lợi. Bộ phận của tôi chịu trách nhiệm về các vấn đề liên quan đến vũ khí hóa học, vì vậy chúng tôi đã dành nhiều thời gian để tranh luận rằng Nga không chịu trách nhiệm về vụ đầu độc — điều mà tôi có thể làm với bề dày kinh nghiệm. Tuy nhiên, khi Bộ Ngoại giao Nga càng từ chối trách nhiệm, tôi càng không bị thuyết phục. Chúng tôi đã tuyên bố rằng vụ đầu độc không phải do Nga thực hiện mà do các nhà chức trách Anh ghét bỏ người Nga mà có khuynh hướng hòng làm hỏng danh tiếng quốc tế của chúng tôi. Tất nhiên, Vương quốc Anh hoàn toàn không có lý do gì để muốn Skripal chết, vì vậy những tuyên bố của Matxcơva dường như không giống những lập luận thực tế hơn là một nỗ lực tồi tệ nhằm chuyển sự chú ý khỏi Nga và đẩy sang phương Tây – một mục đích phổ biến trong tuyên truyền của Điện Kremlin. Cuối cùng, tôi phải chấp nhận sự thật: các vụ đầu độc là tội ác do chính quyền Nga gây ra.
Nhiều người Nga vẫn phủ nhận rằng Matxcơva phải chịu trách nhiệm. Tôi biết có thể khó để chấp nhận được rằng đất nước của bạn được điều hành bởi những tên tội phạm giết người để trả thù. Nhưng những lời nói dối của Nga không thuyết phục được các quốc gia khác, những quốc gia này đã bỏ phiếu chống một nghị quyết của Nga trước khi Tổ chức Cấm vũ khí hóa học (OPCW) làm lạc hướng cuộc điều tra của tổ chức liên chính phủ nổi tiếng về vụ tấn công. Chỉ có Algeria, Azerbaijan, Trung cộng, Iran và Sudan đứng về phía Matxcơva. Cuộc điều tra sau đó kết luận rằng Skripals đã bị đầu độc bởi Novichok – một chất độc thần kinh do Nga sản xuất.
Các đại biểu của Nga có thể đã thành thật chuyển tải thất bại này với cấp trên của họ. Thay vào đó, họ đã làm điều ngược lại một cách hiệu quả. Trở lại Matxcơva, tôi đã đọc các bức điện dài từ phái đoàn Nga tại OPCW về cách họ đã đánh bại nhiều động thái “chống Nga”, “vô nghĩa” và “vô căn cứ” của các quốc gia phương Tây. Thực tế là nghị quyết của Nga đã bị phủ quyết thường được tóm tắt lại chỉ trong một câu ngắn ngủi.
Lúc đầu, tôi chỉ đơn giản là mắt nhắm mắt mở trước những báo cáo này. Nhưng ngay sau đó, tôi nhận thấy rằng chúng đã được xem xét một cách nghiêm túc ở các cấp cao nhất của Bộ Ngoại giao Nga. Các nhà ngoại giao viết những câu chuyện hư cấu như vậy đã nhận được sự tán thưởng từ các sếp của họ và được thăng tiến nhanh hơn trong nghề nghiệp. Matxcơva muốn được cho biết những gì nó hy vọng là sự thật – chứ không phải những gì đang thực sự diễn ra. Các đại sứ ở khắp mọi nơi đã tiếp nhận được thông điệp ngầm này, và họ đã cạnh tranh nhau để gửi về Matxcơva các bức điện tín có nội dung hoành tráng nhất.
Những lời tuyên truyền thậm chí còn trở nên kỳ quặc hơn sau khi Navalny đã bị đầu độc cũng bằng Novichok vào tháng 8 năm 2020. Những bức điện tín khiến tôi kinh ngạc. Một người gọi các nhà ngoại giao phương Tây là những “con thú săn mồi”. Một người khác viết về “lực hấp dẫn và tính không thể cưỡng lại của các lập luận của chúng tôi.” Một phần ba trong số họ đã mô tả chi tiết về việc các nhà ngoại giao Nga đã “dễ dàng đè bẹp các ý kiến bắt đầu từ trong trứng nước của những nỗ lực đáng thương nhằm cất lên tiếng nói của các nhà ngoại giao phương Tây”.
Hành vi như vậy vừa thiếu chuyên nghiệp vừa nguy hiểm. Một Bộ Ngoại giao lành mạnh sẽ được thiết kế để cung cấp cho các nhà lãnh đạo một cái nhìn chân thực, toàn diện về thế giới để họ có thể đưa ra các quyết định sáng suốt. Tuy nhiên, mặc dù các nhà ngoại giao Nga vẫn sẽ đưa những thông tin không thuận tai các sếp vào báo cáo của họ, dù các sếp của họ có thể phát hiện ra các chi tiết này đi nữa, thì họ cũng sẽ chôn vùi những chi tiết sự thật này giữa hàng núi văn vở tuyên truyền. Ví dụ, một bức điện năm 2021 có thể có một dòng giải thích rằng quân đội Ukraine đã mạnh hơn so với năm 2014. Nhưng sự thừa nhận đó sẽ chỉ đến sau một đoạn văn tán tụng rất dài đối với các lực lượng vũ trang hùng mạnh của Nga.
Sự không kết nối với thực tế thậm chí còn trở nên cực đoan hơn vào tháng 1 năm 2022, khi các nhà ngoại giao Mỹ và Nga gặp nhau tại phái bộ của Mỹ ở Geneva để thảo luận về một hiệp ước do Matxcơva đề xuất nhằm tái thiết NATO. Bộ Ngoại giao ngày càng tập trung vào các mối nguy hiểm được cho là của khối an ninh phương Tây, và quân đội Nga đang tràn vào biên giới Ukraine. Tôi đã từng là sĩ quan liên lạc cho cuộc họp này — theo lời kêu gọi hỗ trợ nếu phái đoàn Nga cần bất cứ điều gì từ phái bộ địa phương của Nga — và đã nhận được một bản sao đề xuất của Nga. Bản đề xuất này gây hoang mang, chứa đầy những điều khoản rõ ràng là không thể chấp nhận được đối với phương Tây, chẳng hạn như yêu cầu NATO rút toàn bộ quân đội và vũ khí khỏi các quốc gia gia nhập NATO sau năm 1997, bao gồm Bulgaria, Cộng hòa Séc, Ba Lan và các nước Baltic. Tôi cho rằng tác giả của nó hoặc đang tạo điều kiện cho chiến tranh nổ ra, hoặc không biết Hoa Kỳ hoặc Châu Âu hoạt động như thế nào — hoặc cả hai. Tôi đã trò chuyện với các đại biểu của phái đoàn Nga trong giờ nghỉ giải lao, và họ cũng có vẻ bối rối. Tôi đã hỏi sếp trực tiếp của mình về điều đó, và anh ấy cũng rất hoang mang. Không ai có thể hiểu bằng cách nào chúng tôi đến Hoa Kỳ với một tài liệu yêu cầu NATO cấm cửa vĩnh viễn không cho kết nạp thêm các thành viên mới. Cuối cùng, chúng tôi đã biết được nguồn gốc của bản đề xuất: nó được Điện Kremlin trực tiếp gửi tới. Do đó không ai dám đặt câu hỏi gì với tài liệu này.
Tôi vẫn hy vọng rằng các đồng nghiệp của tôi sẽ bày tỏ mối quan tâm một cách riêng tư, thay vì chỉ là sự bối rối, về những gì chúng tôi đang làm. Nhưng nhiều người đã nói với tôi rằng họ hoàn toàn hài lòng khi chấp nhận những lời nói dối của Điện Kremlin. Đối với một số người, đây là một cách để trốn tránh trách nhiệm về các hành động của Nga; họ có thể giải thích hành vi của mình bằng cách nói với bản thân và những người khác rằng họ chỉ đang tuân theo mệnh lệnh. Điều đó thì tôi hiểu. Điều đáng lo ngại hơn là nhiều người lại cảm thấy tự hào về hành vi ngày càng hung hăng của chúng tôi. Một vài lần, khi tôi cảnh báo với các đồng nghiệp rằng hành động của họ quá thô bạo và không giúp gì cho nước Nga, họ đã ám chỉ lực lượng hạt nhân của chúng tôi. “Chúng ta là một cường quốc,” một người nói với tôi. Các quốc gia khác, người đó tiếp tục, “phải làm theo những gì chúng ta nói.”
CON TÀU ĐIÊN CUỒNG
Ngay cả sau hội nghị thượng đỉnh vào tháng Giêng, tôi vẫn không tin rằng Tổng thống Putin sẽ phát động một cuộc chiến toàn diện. Ukraine vào năm 2022 rõ ràng là đoàn kết và thân phương Tây hơn so với năm 2014. Không ai sẽ chào đón người Nga bằng các bó hoa nữa. Những tuyên bố mang tính chiến đấu cao của phương Tây về một cuộc xâm lược tiềm tàng của Nga cho thấy rõ rằng Mỹ và châu Âu sẽ phản ứng mạnh mẽ. Thời gian làm việc trong lĩnh vực vũ khí và xuất khẩu đã dạy tôi rằng quân đội Nga không có khả năng vượt qua nước láng giềng châu Âu lớn nhất (Ukraine) và rằng, ngoài Belarus, không một quốc gia bên ngoài nào có thể cung cấp cho chúng tôi sự hỗ trợ quân sự nào đáng kể. Tôi nghĩ rằng Putin cũng phải biết điều này – bất chấp tất cả những người nịnh hót đã khiến ông ta xa rời sự thật.
Cuộc xâm lược này đã khiến tôi quyết định ra đi một cách thẳng thắn về mặt đạo đức. Nhưng chi tiết hậu cần tỏ ra khó khăn. Vợ tôi đến thăm tôi ở Geneva khi chiến tranh nổ ra – gần đây cô ấy đã nghỉ việc tại một hiệp hội công nghiệp có trụ sở tại Matxcơva – nhưng việc từ chức công khai có nghĩa là cả tôi và vợ sẽ không còn được an toàn ở Nga. Do đó, chúng tôi đồng ý rằng cô ấy sẽ trở lại Matxcơva để lấy con mèo con của chúng tôi trước khi tôi xin nghỉ. Nguyên vụ di chuyển đó là một quá trình phức tạp, kéo dài ba tháng. Chú mèo con mà chúng tôi mang đi, một chú mèo nhỏ đi lạc mà chúng tôi mang về, cần được thiến và tiêm phòng trước khi chúng tôi có thể đưa nó đến Thụy Sĩ, và Liên minh Châu Âu đã nhanh chóng cấm không cho máy bay Nga bay trực tiếp. Từ Matxcơva quay trở lại Geneva, vợ tôi phải bay trên ba chuyến bay, hai lần đi taxi, và băng qua biên giới Litva hai lần — cả hai lần đó vợ tôi đều phải đi bộ.
Trong khi chờ đợi vợ đến, tôi đã chứng kiến các đồng nghiệp của mình phục tùng mục tiêu của Putin. Trong những ngày đầu của cuộc chiến, hầu hết các nhà ngoại giao Nga đều rạng rỡ với niềm tự hào. “Cuối cùng!” một người thốt lên. “Bây giờ chúng ta sẽ cho người Mỹ thấy! Giờ thì họ đã biết ai là ông chủ rồi!”. Trong một vài tuần, khi sự thực trở nên rõ ràng rằng cuộc tấn công chớp nhoáng chiếm Kyiv đã thất bại, những lời hùng biện trở nên ảm đạm hơn nhưng không kém phần hiếu chiến. Một quan chức Nga, một chuyên gia có uy tín về tên lửa đạn đạo, nói với tôi rằng Nga cần “gửi một đầu đạn hạt nhân đến ngoại ô Washington”. Ông nói thêm, “Người Mỹ sẽ sợ hãi đến mức ỉ.a ra quần và chạy đến cầu xin hòa bình.” Anh ấy có vẻ như đang nửa đùa nửa thật. Nhưng người Nga có xu hướng nghĩ rằng người Mỹ quá mềm mại nên sẽ không dám liều mạng vì bất cứ điều gì, vì vậy khi tôi chỉ ra rằng một cuộc tấn công hạt nhân sẽ dẫn đến sự trả đũa hạt nhân thảm khốc, vị quan chức này đã chế giễu: “Không, sẽ không có chuyện đó đâu.”
Có lẽ vài chục đồng nghiệp của tôi đã lặng lẽ rời khỏi Bộ Ngoại giao Nga. (Cho đến nay, tôi là người duy nhất công khai chia tay với Matxcơva) Nhưng hầu hết các đồng nghiệp mà tôi coi là duy lý và thông minh đều bị mắc kẹt lại. “Chúng ta có thể làm gì?” một người hỏi. “Chúng ta chỉ là những con người nhỏ bé.” Anh ta thậm chí không còn biết bảo vệ cho chính mình. Anh nói: “Những người ở Matxcơva biết rõ sự việc hơn chúng ta.” Những người khác thừa nhận sự điên rồ của tình hình trong các cuộc trò chuyện riêng tư. Nhưng các mâu thuẫn này không được phản ánh trong công việc của họ. Họ tiếp tục tung ra những lời nói dối về sự xâm lược của Nga vào Ukraine. Tôi đã xem các báo cáo hàng ngày đề cập đến các vũ khí sinh học không tồn tại của Ukraine. Tôi đi bộ quanh tòa nhà của chúng tôi – là một hành lang rất dài với các văn phòng riêng cho từng nhà ngoại giao – và nhận thấy rằng thậm chí một số đồng nghiệp thông minh của tôi đã bật các kênh tuyên truyền tiếng Nga trên tivi của họ trong cả ngày. Như thể họ đang cố gắng thôi miên bản thân.
Bản chất của tất cả các công việc của chúng tôi chắc chắn đã thay đổi. Có điều, quan hệ với các nhà ngoại giao phương Tây đã hoàn toàn sụp đổ. Chúng tôi đã ngừng thảo luận về hầu hết mọi thứ với họ; một số đồng nghiệp của tôi đến từ Châu Âu thậm chí đã ngừng chào chúng tôi khi chúng tôi gặp họ tại khuôn viên Geneva của văn phòng Liên Hợp Quốc. Thay vào đó, chúng tôi tập trung vào các cuộc tiếp xúc của chúng tôi với các đồng nghiệp Trung cộng, những người bày tỏ sự “hiểu biết” của họ về những lo ngại an ninh của Nga nhưng cẩn thận không bình luận về cuộc chiến. Chúng tôi cũng dành nhiều thời gian hơn để làm việc với các thành viên khác của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể — Armenia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan — một khối gồm các quốc gia mà các sếp của tôi coi là NATO của riêng nước Nga. Sau cuộc xâm lược, nhóm của tôi đã tổ chức nnhiều vòng tham vấn với các quốc gia tập trung vào vũ khí sinh học và hạt nhân, nhưng chúng tôi không nói gì về cuộc chiến. Khi tôi nói chuyện với một nhà ngoại giao Trung Á về các phòng thí nghiệm vũ khí sinh học được cho là ở Ukraine, ông ấy bác bỏ quan điểm đó, coi chuyện đó là nực cười. Tôi đã đồng ý.
Vài tuần sau, tôi nộp đơn xin từ chức. Cuối cùng, tôi không còn đồng lõa với một hệ thống tin tưởng rằng nó có quyền để tấn công quốc gia hàng xóm của mình.
SỐC VÀ THỨC TỈNH
Trong suốt cuộc chiến, các nhà lãnh đạo phương Tây đã nhận thức sâu sắc về những thất bại quân sự của Nga. Nhưng họ dường như không hiểu rằng chính sách đối ngoại của Nga cũng đang trở nên thất bại không kém. Nhiều quan chức châu Âu đã nói về sự cần thiết của một giải pháp thương lượng cho cuộc chiến ở Ukraine, và nếu các quốc gia phương Tây cảm thấy mệt mỏi với việc gánh chịu chi phí năng lượng và kinh tế liên quan đến việc hỗ trợ Kyiv, họ có thể thúc ép Ukraine thực hiện một thỏa thuận nào đó. Phương Tây có thể đặc biệt muốn thúc đẩy Kyiv thỏa thuận hòa bình nếu Putin mạnh tay đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân.
Nhưng miễn là Putin còn nắm quyền, Ukraine sẽ không biết đàm phán với ai ở Matxcơva. Bộ Ngoại giao Nga sẽ không phải là người đối thoại đáng tin cậy, cũng như bất kỳ bộ máy chính phủ nào khác của Nga. Tất cả đều là những cánh tay mở rộng của Putin và kế hoạch phục hưng Đế quốc Nga của ông ấy. Bất kỳ lệnh ngừng bắn nào cũng chỉ tạo cơ hội cho Nga tái vũ trang trước khi tấn công trở lại.
Chỉ có một thứ thực sự có thể ngăn cản Putin, và đó là một lộ trình toàn diện. Điện Kremlin có thể nói dối người Nga tất cả những gì họ muốn và có thể ra lệnh cho các nhà ngoại giao của mình nói dối tất cả những người khác. Nhưng các binh sĩ Ukraine thì không xem kênh truyền hình nhà nước Nga. Và rõ ràng rằng những thất bại quân sự của Nga không phải lúc nào cũng được công chúng Nga bảo vệ, khi trong vài ngày của tháng 9, quân Ukraine đã chiếm lại được gần như toàn bộ tỉnh Kharkiv. Đáp lại, những người tham gia chương trình truyền hình Nga đã than vãn về những tổn thất này. Các nhà bình luận Nga ủng hộ chiến tranh đã trực tiếp chỉ trích tổng thống. “Ông đang tổ chức một bữa tiệc tốn hàng tỷ rúp đấy”, một người viết trong một bài đăng trực tuyến được lan truyền rộng rãi, chế nhạo Putin vì đã chủ trì việc khai trương vòng đu quay tại Matxcơva trong khi lực lượng Nga đang phải rút chạy. “Putin, ông bị sao vậy?”
Putin đã đáp lại số thương vong – và trả lời những người chỉ trích ông – bằng cách ép một số lượng lớn người Nga nhập ngũ. (Matxcơva cho biết họ đang tuyển 300.000 tân binh, nhưng con số thực tế có thể cao hơn.) Nhưng về lâu dài, việc nhập ngũ sẽ không giải quyết được vấn đề của ông ấy. Các lực lượng vũ trang Nga có tinh thần thấp và trang thiết bị kém, những vấn đề mà việc tổng động viên không thể khắc phục được. Với sự hỗ trợ quy mô lớn của phương Tây, quân đội Ukraine có thể gây ra những thất bại nghiêm trọng hơn cho quân đội Nga, buộc họ phải rút lui khỏi các vùng lãnh thổ khác. Có khả năng Ukraine cuối cùng có thể đánh bại quân Nga tại các khu vực của Donbas, nơi cả hai bên đã giao tranh với nhau kể từ năm 2014.
Nếu điều đó xảy ra, Putin sẽ thấy mình bị dồn vào chân tường. Ông ấy có thể đáp trả thất bại này bằng một cuộc tấn công hạt nhân. Nhưng Tổng thống Nga thích cuộc sống xa hoa của mình và cần nhận ra rằng việc sử dụng vũ khí hạt nhân có thể gây ra một cuộc chiến mà có thể giết chết ngay cả ông ấy. (Nếu ông ấy không biết điều này, tôi hy vọng cấp dưới của ông ấy sẽ từ chối làm theo mệnh lệnh tự sát như vậy.) Putin có thể ra lệnh tổng động viên toàn diện — tập hợp gần như tất cả thanh niên Nga — nhưng điều đó nhiều khả năng chỉ có thể câu giờ, có được một thời gian nghỉ ngơi tạm thời, và khiến càng nhiều người Nga thiệt mạng vì giao tranh. Khi đó sự bất mãn trong nước Nga mà ông ấy sẽ phải đối mặt sẽ càng lớn. Putin cuối cùng có thể phải để quân Nga rút lui và để các nhà tuyên truyền Nga đổ lỗi cho những người xung quanh về thất bại đáng xấu hổ, như một số chương trình tuyên truyền đã được thực hiện sau thất bại ở Kharkiv. Nhưng điều đó có thể thúc đẩy Putin thanh trừng các cộng sự của mình, khiến các đồng minh thân cận nhất của ông tiếp tục ủng hộ ông sẽ cảm thấy nguy hiểm cận kề. Kết quả có thể là cuộc đảo chính tại điện Kremlin đầu tiên của Nga kể từ khi Nikita Khrushchev bị lật đổ vào năm 1964.
Nếu Putin bị hạ bệ, tương lai của nước Nga sẽ vô cùng bất định. Hoàn toàn có khả năng người kế nhiệm của ông sẽ cố gắng tiếp tục cuộc chiến, đặc biệt là khi các cố vấn chính của Putin đến từ các cơ quan an ninh. Nhưng không ai ở Nga có được tầm vóc lãnh đạo của Putin, vì vậy đất nước này có thể sẽ bước vào thời kỳ bất ổn chính trị. Nó thậm chí có thể rơi vào tình trạng hỗn loạn.
Các nhà phân tích bên ngoài có thể thích thú khi nhìn thấy Nga phải trải qua một cuộc khủng hoảng lớn trong nước. Nhưng họ nên suy nghĩ kỹ trước khi mong đợi sự sụp đổ của nước Nga — và không chỉ vì điều đó sẽ khiến kho vũ khí hạt nhân khổng lồ của Nga rơi vào những thế lực không chắc chắn. Hầu hết người Nga đang ở trong một trạng thái tinh thần khó khăn, do nghèo đói và những liều thuốc tuyên truyền khổng lồ gieo rắc lòng căm thù, sự sợ hãi, đồng thời cảm giác vừa vượt trội vừa bất lực. Nếu nước Nga tan rã hoặc trải qua một trận đại hồng thủy kinh tế và chính trị, nó sẽ đẩy họ tới tận cùng của ngưỡng chịu đựng. Người Nga có thể trở nên thống nhất hơn đằng sau một nhà lãnh đạo thậm chí còn hiếu chiến hơn Putin, kích động nội chiến, gây hấn ra các nước bên ngoài nhiều hơn, hoặc cả hai.
Nếu Ukraine chiến thắng và Putin thất bại, điều tốt nhất mà phương Tây có thể làm là không sỉ nhục nước Nga. Thay vào đó, cần làm điều ngược lại: cung cấp hỗ trợ. Điều này có vẻ phản trực giác hoặc gây khó chịu, và bất kỳ viện trợ nào cũng phải có điều kiện lớn về cải cách chính trị. Nhưng Nga sẽ cần trợ giúp tài chính sau khi thua cuộc, và bằng cách cung cấp nguồn vốn đáng kể, Mỹ và châu Âu có thể đạt được ảnh hưởng đáng kể trong cuộc tranh giành quyền lực thời hậu Putin. Chẳng hạn, họ có thể giúp một trong những nhà kỹ trị kinh tế được kính trọng của Nga trở thành nhà lãnh đạo lâm thời và họ có thể giúp các lực lượng dân chủ của đất nước xây dựng quyền lực. Cung cấp viện trợ cho nước Nga cũng sẽ cho phép phương Tây tránh lặp lại hành vi của họ từ những năm 1990, khi người Nga cảm thấy bị Mỹ lừa dối, và sẽ khiến người dân dễ dàng chấp nhận sự thất bại của đế chế của họ. Sau đó, Nga có thể tạo ra một chính sách đối ngoại mới, được thực hiện bởi một lớp các nhà ngoại giao chuyên nghiệp thực sự. Cuối cùng họ cũng có thể làm được điều mà thế hệ các nhà ngoại giao hiện tại như chúng tôi đã không thể làm nổi: đó là biến Nga trở thành một đối tác toàn cầu có trách nhiệm và trung thực.
Boris Bondarev (Foreign Affairs, Nov/Dez 2022)
Boris Bondarev từng là nhà ngoại giao thuộc Bộ Ngoại giao Nga từ năm 2002 đến năm 2022, gần đây nhất là tham tán tại Phái bộ Nga tại Văn phòng Liên Hiệp quốc tại Geneva. Ông từ chức vào tháng 5 để phản đối cuộc xâm lược Ukraine.
Bondarev:
– Cuộc chiến không chỉ là tội ác đối với người dân Ukraine, mà còn là tội ác nghiêm trọng nhất đối với người dân Nga.
– 20 năm cầm quyền của Putin là một điều rất may mắn cho ông ta. Ông ấy không thông minh, ông ấy chỉ may mắn. Giờ vận may của ông ấy đã qua.
– Putin sẽ sẵn sàng “hy sinh 10 hoặc 20 triệu người Nga để giành chiến thắng trong cuộc chiến này chỉ để tàn sát tất cả người Ukraine bởi vì đó là vấn đề nguyên tắc (của ông). Đó là vấn đề chính trị sống còn đối với ông ấy.
Nguồn: https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/sources-russia-misconduct-boris-bondarev