Nguyễn Hoàng Ánh
Khi tên Israel nóng trên các chương trình thời sự thì chủ đề trí tuệ của người Do Thái trở lại nóng trên các diễn đàn mạng xã hội. Nhưng người Do Thái là ai và họ có thật thông minh áp đảo như nhiều người nghĩ không?
Qua tìm hiểu, có thể thấy muốn hiểu về chủ đề này ta cần lưu ý mấy điểm sau:
Phân biệt hai thuật ngữ Israel và Do Thái
Người Do thái và người Israel là khác nhau. Đánh đồng người Do Thái với người Israel là sai lầm chẳng khác gì đánh đồng tín đồ Công giáo với người Rome. Người Do Thái là một nhóm dân tộc có nguồn gốc từ người Do Thái cổ đại và có tôn giáo truyền thống là Do Thái giáo. Mặc dù không phải tất cả người Do Thái đều theo đạo này nhưng hầu hết những người Do Thái đều coi những cá nhân đã chính thức chuyển sang đạo Do Thái là một phần của cộng đồng.
Còn người Israel là công dân nước Israel, một quốc gia mới chính thức thành lập năm 1948 ở vùng Tây Á. Quốc gia này hiện có 9,8 triệu dân, với 73% là người Do thái, 21% người Arab và 6% là các sắc dân khác. Cho nên Huyền thoại về sự thành công của Israel cũng có một phần đóng góp không nhỏ của người Arab.
Về huyền thoại trí thông minh Do Thái
Nếu bàn về trí thông minh của người Do thái thì ta cần hiểu trong hơn 2000 năm vong quốc, cộng đồng người Do Thái chia thành ba phân khu dân tộc lớn tùy theo nơi tổ tiên của họ định cư: người Do Thái Ashkenazim (sinh sống ở Trung và Đông Âu), người Do Thái Sephardim (nguồn gốc ở Bán đảo Iberia, tức Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ngày nay) và người Do Thái Mizrahim (sinh sống ở Trung Đông và Bắc Phi). Trong ba nhóm đó chỉ có người Do Thái Ashkenazim được công nhận có trí thông minh vượt trội. Các nghiên cứu cho thấy người Do Thái Ashkenazi có chỉ số thông minh (IQ) trung bình trong khoảng từ 107 đến 115, và người Do Thái Ashkenazi là một nhóm đã đạt được những thành công trong lĩnh vực trí tuệ vượt xa số lượng của họ. Ít nhất có 214 người Do Thái và những người có một nửa hoặc ba phần tư tổ tiên Do Thái đã được trao giải Nobel, chiếm 22% tổng số cá nhân người nhận giải trên toàn thế giới từ năm 1901 đến năm 2023. Trong số những người phụ nữ đoạt giải Nobel, tỷ lệ người Do Thái đoạt giải là 29%, trong khi người Do Thái chỉ chiếm khoảng 0,2% dân số thế giới. Trong số những người này, hầu hết là người Ashkenazi, chỉ có 4 người gốc Sephardi và 2 người gốc Mizrahim nhưng đều đã di cư sang châu Âu.
Lý do người Ashkenazi có trí tuệ vượt trội lại hơi đáng buồn. Nhiều nghiên cứu cho thấy nhóm này thừa hưởng trí thông minh ngôn ngữ và toán học cao hơn đáng kể và trí thông minh không gian thấp hơn một chút so với các nhóm dân tộc khác là do một số bệnh di truyền và hoàn cảnh kinh tế đặc biệt của họ vào thời Trung cổ, cộng thêm văn hóa Hiếu học của dân tộc này. Vì vậy nói người Do thái hay người Israel thông minh là không chính xác lắm vì theo Wikipedia, hiện nay toàn thế giới có khoảng 20-22 triệu người Do Thái, nhưng chỉ có 10-11 triệu trong số đó là người Ashkenazi (chiếm 50%), cư trú chủ yếu ở Mỹ (khoảng 6 triệu) và Israel (2.8 triệu), phần còn lại ở Châu Âu, Canada, Argentina và Australia.
Người Do Thái trong thực tế đời sống
Còn cảm nhận về người Do thái thì mình và các bạn mình quen ở Âu Mỹ (tức là chủ yếu gặp người Ashkenazi) đều nhận xét họ rất khôn ngoan, hiểu biết và đặc biệt làm business rất giỏi. Dù giàu, họ khá keo kiệt, thích mặc cả, không tin tưởng người ngoài. Họ có tính cộng đồng cao và khá cực đoan trong việc duy trì văn hóa, phong tục của mình (cho đến giờ, rất nhiều gia đình Do thái vẫn không cho phép con cái kết hôn với người ngoài, trừ khi chấp nhận cải đạo). Cũng nhờ sự gắn kết đó (Ví dụ sống ở đâu họ cũng nghỉ thứ 6, mở cửa hàng ngày chủ nhật, vẫn có nhà thờ riêng và vào ngày lễ cuối năm dù đang sống ở đâu thì khi làm lễ, họ luôn nói câu: Sang năm về Jerusalem!) mà họ duy trì được bản sắc của mình suốt 2000 năm vong quốc. Ở đâu họ cũng đều là 1 cộng đồng có thế lực mạnh, nhưng do sống khép kín, họ thường không được lòng dân địa phương.
Một bạn du học sinh từng sống ở Israel gần 2 năm, có hôn phu là người Ashkenazi cho biết cuộc sống và xã hội Israel không lung linh như những điều mà quyển Israel – Quốc gia khởi nghiệp và Tony Buổi sáng tô vẽ. Rất nhiều người Do Thái, nhất là trí thức, cả trong và ngoài nước không ủng hộ chính quyền Netanyahu từ rất lâu. Các trường ĐH, Viện nghiên cứu từng đình công, biểu tình phản đối chính phủ vì quá bảo thủ, cuồng tín, tước quyền tự do của công dân.
Do tuyên truyền, phần lớn dân VN cứ nghĩ người Do Thái rất tiến bộ và văn minh, nhưng đó chỉ là những người Ashkenazi không theo đạo hoặc chỉ theo đạo theo truyền thống gia đình, không mộ đạo, cuồng tín. Còn những người Do thái Orthodox cuồng đạo (xuất phát từ Đông Âu, chiếm khoảng 13% dân số Israel) thì cũng ko khác Hồi giáo cực đoan. Họ đúng nghĩa chỉ có ăn và sinh đẻ (vì những người Orthodox không chấp nhận người cải đạo, mà chỉ chấp nhận “mẹ truyền con nối” – tức là chỉ có những đứa trẻ sinh ra bởi mẹ Do Thái mới được tính là người Do Thái), do đó việc duy trì nòi giống là tối quan trọng. Có những gia đình chỉ sống bằng tiền trợ cấp chính phủ và việc duy nhất họ phải làm, ngoài việc đẻ con, là học về Do Thái giáo.
Lập quốc và xung đột
Mình từng đọc một cuốn sách về việc kêu gọi các nhóm dân Do Thái về lập quốc, nhóm đầu là những người sống sót ở Holocaust, hầu hết là trí thức, nghệ sĩ ở châu Âu. Nhóm này là nòng cốt để hồi sinh tiếng Hebrew, xây dựng nhà nước, trường học, mọi cơ cấu xã hội. Nhưng sau đó là đến các nhóm khác, trong đó có Do thái Orthodox. Họ muốn về Israel vì Kinh Torah bảo thế nhưng chỉ đi bộ hoặc xe ngựa, không chịu dùng xe hơi hay máy bay vì trong kinh thánh không có. Họ không chịu tiêm chủng, khi có sản phụ sinh con bị mất máu họ không cho tiếp máu từ ngân hàng, dù cô ta có thể chết vì “đó không phải máu Do thái”! Cho đến giờ nhiều người Do thái Orthodox ở Israel vẫn cuồng tín đến độ trong ngày lễ Shabbat họ không cho phép sử dụng bất cứ đồ điện tử nào, không lái xe, không sử dụng điện và cả điện thoại. Với nhiều sắc dân khác nhau cả về tôn giáo và trình độ phát triển, xã hội Israel không phải là ổn định, văn minh và phát triển như ta thường nghe tuyên truyền. Xã hội nào cũng có vấn đề của nó, vấn đề của Israel là một nước nhỏ, đất đai cằn cỗi, dân số chỉ bằng TP HCM, lại bị bao vây bởi các nước Arab thù địch.
Mà xung đột Israel với Arab hay Israel với người theo đạo Thiên Chúa đều khá kỳ cục vì cả 3 tôn giáo này đều xuất phát từ Jerusalem, đều thờ ông tổ Abraham. Ông này có hai người con, con lớn là Ishmael, được coi là tổ phụ của người Ả Rập, con thứ hai là Isaac là tổ phụ của người Do Thái, như chúng ta gọi là hai dân tộc anh em! Người Do Thái và người theo đạo Thiên Chúa đều dùng chung một cuốn Kinh Thánh mà người Do Thái gọi là kinh Torah còn người Thiên Chúa giáo gọi là kinh Cựu ước! Chúng ta thường nghe kể người Thiên Chúa giáo ghét người Do Thái vì Juda đã phản bội chúa Jesus. Chưa nói đến việc đem tội của một cá nhân quy cho một cộng đồng (nếu thế thì người Do thái có nhiều lý do để thù ghét người Thiên chúa giáo gấp bội) nhưng không ai để ý rằng Jesus và Juda đều là người Do Thái. Thù oán của hai người Do Thái thì liên quan gì đến các cộng đồng khác cơ chứ!!!
Thế nên dù không phủ nhận các giá trị của tôn giáo, mình luôn thấy khó mà tin tưởng những hành xử từ động cơ tôn giáo được!
Nguyễn Hoàng Ánh (11.2023)