Cuộc chiến tranh tại Ukraine bắt đầu bằng việc Nga phát động cuộc tấn công quân sự toàn diện vào quốc gia láng giềng hồi tháng 2/2022. Sau gần bốn năm, bom đạn vẫn rơi và máu vẫn đổ mỗi ngày khi mà Tổng thống Nga Vladimir Putin chưa cho thấy ý định dừng tay, còn phía Ukraine vẫn tiếp tục kháng cự và trả đũa. Những đề xuất từ Mỹ mới đây liệu có mang tới tương lai bình yên lâu dài cho vùng đất này vẫn là điều chưa chắc chắn.

Trong dịp này, BBC News Tiếng Việt khởi đăng loạt ghi chép của Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai sau những ngày đi thực địa tại Ukraine, Nga và các nước lân cận.

Chào mừng đến Ukraine

Khi tôi nói mình sẽ đi Ukraine, bạn bè không ai còn ngạc nhiên nữa. Họ nghĩ vài tháng ở đó chẳng thấm tháp gì bởi tôi vốn đã sống sót một năm trời ở Trung Đông thời Mùa xuân Ả Rập. Tuy nhiên, một đồng nghiệp người Nga lại bảo: “Mai nên viết di chúc đi”.

Tôi nghe lời anh. Nhưng thời gian gấp quá nên không hãng luật nào nhận lời. Tôi phải nói mình chuẩn bị tới “khu vực có chiến sự” thì một công ty mới thông cảm và làm mọi thứ online. Tôi chỉ cần về Hà Lan một ngày để ký.

Chuyến xe khách từ Ba Lan diễn ra suôn sẻ. Ở biên giới, cán bộ cửa khẩu cười tươi tắn và hỏi tôi định ở lại Ukraine bao lâu. Tôi nhún vai: “Khoảng một tháng, còn nếu an toàn thì hết tiền tôi mới về.” Chúng tôi cùng cười thành tiếng.

Tôi nhìn quanh. Phía trên ô cửa trình giấy tờ là một tấm biển: “Lực lượng biên phòng Ukraine cam kết đón chào quý vị nồng nhiệt, phục vụ chu đáo, giải thích cặn kẽ và phản hồi nhanh chóng mọi thắc mắc.” Trên tường treo bản tin của Văn phòng Thanh tra Quốc hội về Quyền con người và nơi công dân gửi khiếu nại.

Còi báo động

Thành phố đầu tiên tôi đặt chân tới là Lviv, nằm ngay cửa ngõ châu Âu. Đây được coi là vùng an toàn vì biên giới với Nga ở phía đầu kia đất nước. Nhân viên khách sạn sau khi đưa tôi một ly rượu anh đào cũng không dặn dò gì thêm.

Đúng mười hai giờ đêm, tôi đang ngủ vùi vì mệt thì còi báo động rền vang thành phố. Phần mềm Air Alert trên điện thoại hối thúc tôi vào hầm trú ẩn. Bản đồ Ukraine đỏ rực từ đông sang tây. Chạy xuống lễ tân, cô gái ban chiều đang đeo tai nghe, khúc khích cười cùng bạn bè qua mạng.

“Hầm trú ẩn ở đâu em? Sao không ai chạy tránh bom?” – “Không cần đâu chị. Nó đánh ngoài thành phố. Bao giờ lực lượng phòng không thông báo đánh trung tâm thì mới phải chạy. Chị cần nút lỗ tai không em lấy cho?”

Đêm hôm đó, tầm hai tiếng còi lại réo một lần. Tôi ngủ chập chờn. Sáng hôm sau nhìn vào gương thấy hai quầng thâm, tôi nghĩ cứ thế này khéo có ngày mình sẽ giống hệt con gấu trúc.

Cuộc sống ban ngày

Mỗi lần chuyển đến một nơi ở mới, tôi luôn tìm hầm tránh bom và đánh dấu các ga tàu điện ngầm để trú ẩn. Tuy nhiên, vào ban ngày thì không ai để ý đến còi báo động.

Có lần tôi đang đi dạo trong công viên thì những tiếng hú bất thần vang lên nhức óc. Cô gái đi cùng vẫn thao thao bất tuyệt. Thấy tôi nhăn mặt, cô còn không hiểu chuyện gì xảy ra: “Chị mỏi chân ạ? Mình ngồi ghế kia nghỉ nhé?”

Những trận không kích ban ngày thực ra vẫn rất nguy hiểm. Nhưng nguyên nhân đầu tiên khiến người dân không xuống hầm là vì tỉ lệ rủi ro thấp hơn ban đêm. Các cuộc tấn công thường dễ dàng bị phòng không Ukraine bắn chặn.

Nguyên nhân thứ hai là chi phí gián đoạn quá cao. Không ai có thể cứ vài tiếng lại chạy trú ẩn. “Thế thì ai bán hàng? Thế thì sống bằng gì?” – một người buôn bán nhỏ nói với tôi – “Chiến tranh thì cũng phải lo ăn chứ, vậy nên kệ thôi.”

Nguyên nhân thứ ba là ai cũng quen rồi. Báo động quá thường xuyên khiến nó trở thành một phần cuộc sống. Mọi thứ sẽ tê liệt nếu cứ sợ hãi liên tục. Vậy nên tâm lý người dân là “sống chung với bão”. Thậm chí người ta bỗng thấy… lo khi vắng tiếng còi báo động. Một cô giáo nói với tôi: “Người Ukraine có từ бентега (benteha) chỉ sự bồn chồn khi xung quanh quá yên tĩnh. Nguy hiểm đã trở nên bình thường đến mức an toàn lại thành bất thường.”

Cuối cùng, ở những vùng gần chiến tuyến như Kharkiv, việc chạy vào hầm trở nên vô nghĩa vì không đủ thời gian. Kharkiv chỉ cách Nga vài chục cây số nên tiếng nổ xảy ra trước tiếng còi báo động: “Nghe báo động tức là thương vong đã xảy ra rồi. Bác sĩ chúng tôi đôi khi cứ liều tiếp tục công việc trên bàn mổ sẽ có cơ hội cứu sống bệnh nhân hơn là lập tức di tản.”

Giấc ngủ ban đêm

Tuy nhiên, những trận không kích ban đêm lại là câu chuyện hoàn toàn khác. Chúng dày đặc và có tính hủy diệt cao hơn.

Bóng đêm khiến tên lửa và drone của Nga rất khó phát hiện. Hệ thống radar bị quá tải bởi những trận tấn công kết hợp, buộc phòng không Ukraine phải dàn trải sức lực, tiêu tốn tên lửa vào các drone giá rẻ làm mồi nhử. Vào ban đêm, các mục tiêu tĩnh như kho đạn, đường sắt, nhà máy… cũng ít được bảo vệ hơn.

Nhưng hậu quả lớn nhất của những cuộc tấn công ban đêm là tổn thương tâm lý và sức khỏe của người dân. Đây là chiến lược có chủ đích của Nga nhằm tạo áp lực liên tục, gieo rắc sợ hãi và căng thẳng tinh thần, suy giảm khả năng phục hồi xã hội.

Trong suốt thời gian ở Ukraine chưa có đêm nào tôi trọn giấc. Hơn một phần ba người dân Ukraine bị mất ngủ hoặc chỉ ngủ dưới 6 tiếng mỗi đêm. Hai phần ba bị rối loạn giấc ngủ. Lượng thuốc an thần và thuốc ngủ tăng vọt. Ông chủ nơi tôi ở trọ thậm chí bị nhờn thuốc. Tôi đưa ông mấy vỉ đông y Việt Nam chiết xuất từ củ bình vôi. Ông ngủ ngon hẳn và biết ơn tôi vô cùng.

Không kích

Tôi tới Ukraine được một tuần thì vài người quen bắt đầu đùa rằng: “Ồ, hóa ra Putin sợ em Mai, lâu rồi không dám đánh trận nào quá lớn.” Vừa dứt mồm thì hôm ấy, tôi được trải nghiệm tận mắt những gì chỉ thấy trên phim ảnh.

Thời gian này tôi đang ở cùng hai mẹ con một doanh nhân người Việt ở Kyiv. Nhà chị đã biến toàn bộ tầng hầm vốn để chứa đồ thành ba phòng ngủ. Mỗi lần báo động, thay vì phải chạy xuống nhà để xe của khu chung cư cạnh đó hay các ga tàu điện ngầm, hai mẹ con có thể yên tâm ngủ tiếp vì phòng ngủ chính là hầm trú ẩn. Tuy nhiên, chị chủ là mẹ đơn thân. Dù sống trong căn biệt thự to bự chảng nhưng cô bé 15 tuổi vẫn ngủ chung giường để mẹ đỡ sợ. Bé con lớn lên trong thời chiến nên coi còi báo động như âm thanh thường nhật. Mỗi lần mẹ sợ quá nó lại dùng đủ giọng điệu, từ an ủi đến van lơn, rồi nạt nộ: “Mẹ à. Không sao đâu.”

Bắt đầu từ nửa đêm hôm ấy, các kênh Telegram tràn ngập thông tin về số lượng tên lửa, drone cùng các hướng tấn công của Nga. Tất cả báo hiệu một trận không kích quy mô lớn.

Quá nửa đêm, quanh nhà bắt đầu có tiếng nổ. Chúng tôi nghe rõ từng chiếc drone bay qua. Tiếng nó rè rè như cái xe máy khổng lồ chạy ngay sát tai, chỉ chực nổ tung, rất kinh sợ. Đằng sau những rặng cây ở phía xa, tên lửa rơi phát ra tiếng sét lớn rung chuyển. Cả một bầu trời đêm đỏ lòm như chảo lửa. Sau mỗi lần không gian sáng lòa bốc khói, chị kêu lên: “Chết rồi, khu gần nhà ông Chại”; “Chết rồi, phía sân bay nhà thằng Hữu”; “Chết rồi, chỗ văn phòng ngày trước của chị”.

Xung quanh nhà, tiếng súng lực lượng phòng không Ukraine đánh chặn tên lửa và drone rền vang như như hàng ngàn tiếng máy nổ: “Bộ đội mình bắn đấy em. Tụi hắn giỏi lắm, bắn chặn gần hết. Chứ không chừng đó rơi vào đầu mình là chết sạch cả lũ.”

Suốt đêm hôm đó, chị chạy lên chạy xuống suốt cả tiếng liền, vừa check Telegram, vừa kêu lên những tiếng thảng thốt khi nhận ra chỗ bị ném bom có bạn bè và nhân viên của mình.

Tầm rạng sáng, tôi để ý thấy hầm để xe của khu nhà bên cạnh vẫn sáng điện. Chị bảo đó là nơi người dân trú bom. Thấy ngưng ngưng tiếng nổ, hai chị em chạy sang hỏi thăm. Nhiều gia đình đang ngủ trong xe. Ở dưới hành lang thang máy, hai phụ nữ ngủ ngồi bên cạnh cái xe nôi. Ở góc hầm có một cái đệm cũ. Trên đệm có ba mẹ con người Việt ngủ lăn lóc. Ông bố thấy chúng tôi đến thì đứng dậy trò chuyện: “Em để sẵn cái đệm để mẹ con nó ngủ cho đỡ mệt.”

Thảm họa

Nhắm mắt được vài tiếng, tôi tỉnh dậy thì thấy chị đang chuẩn bị bữa sáng. Bỗng chị kiểm tra điện thoại và kêu ầm lên: “Thôi chết Mai ơi, văn phòng chị bị trúng đạn rồi.”

Nhưng thay vì lao xuống nhà mặc quần áo thì chị lao ra vườn. Tôi với theo: “Ơ kìa, mình đi luôn xem tình hình thế nào chị.” Chị quày quả không ngoái lại, miệng kêu: “Chết rồi! Chết rồi.”

Nửa phút sau chị quay vào, cầm một mớ rau thơm: “Em cho vào miến ăn ngay đi cho nóng. Ăn mau đi, chị thay đồ là mình đi luôn.” Tôi dở khóc dở cười, vừa ăn vừa nhắn tin cho mấy bạn bè thân thiết của chị để họ tới giúp đỡ.

Đến nơi, may mắn phúc đức thế nào mà hóa ra tòa văn phòng không bị trúng mảnh trực tiếp, chỉ bị sang chấn, vỡ nhiều kính, méo hết thang máy và sập vài khung cửa. Nạn nhân thiệt hại nhiều hơn là tòa nhà gần đó. Toàn bộ phần mặt trước bị phạt nát. Các ô tô đậu dưới đường bị đè bẹp, móp méo. Lá cây rụng thành một tấm thảm dày, xanh mướt phủ trùm cả khu phố. Vương vãi trên tấm thảm xanh ấy là những mảnh tên lửa cháy đen, quăn queo. Tôi nhặt về vài mẩu làm kỷ niệm.

Trận không kích ngày 31/7/2025 đánh dấu một kỷ lục mới của thảm họa dân sự tại Kyiv tính từ đầu cuộc chiến. Cho đến tối hôm đó, hàng trăm khu dân cư, trường học, và cơ sở y tế bị phá hủy, 31 người thiệt mạng, trong đó 5 trẻ em.

Một em gái thoát chết may mắn thần kỳ. Em bị bom đánh văng từ phòng ngủ xuống đường, nhưng cái giường đã rơi một cách không tưởng thế nào đó mà em vẫn sống sót.

Mục tiêu là giết dân thường?

Trước khi tới Ukraine, tôi hay gặp những tít báo lớn loan tin Nga tấn công các mục tiêu dân sự như bệnh viện, khu dân cư, văn phòng, trường học, nhà thờ… Sau một thời gian tìm hiểu, tôi thấy đây là cách nhìn chưa đầy đủ.

Hôm đó, bạn trai tôi – một quân nhân Úc – chia sẻ một bài báo viết về vụ tên lửa Nga đánh phá cửa ga tàu điện ngầm. Nguyên văn tiếng Anh như sau: “Russia strikes Kyiv metro entrance as civilians shelter inside”.

“Cái nhan đề này, nếu ai đọc lướt qua có thể hiểu rằng quân Nga cố tình đánh ga tàu điện ngầm với mục tiêu giết những người dân đang lánh nạn bên trong.” – “Em thấy không đúng sao?” – “Ở các vùng khác và và thời điểm khác thì có thể. Nhưng ở Kyiv, vào thời điểm này, nếu chỉ tính các cuộc không kích thì mục tiêu số 1 không hẳn là dân thường.”

Chúng tôi tranh luận một hồi. Thật khó chịu khi những kẻ sống xa Ukraine cả nửa vòng Trái Đất lại cho rằng họ thực tế hơn chính người Ukraine.

“Thế phải đặt tít thế nào cho khách quan hơn?” – Sau một hồi đôi co, anh chàng quân nhân của tôi hỏi lại – “Không lẽ viết rằng ‘Nga tình cờ, không may, bắn nhầm vào ga tàu điện ngầm nơi người dân đang trú ẩn’?” – “Đơn giản lắm. Chỉ cần lấy ý của chính câu đầu tiên trong bài báo: ‘Russian strikes left metro entrance destroyed and one killed”.

Hai nhan đề này tương đối khác nhau: (1) “Nga bắn phá cửa ga tàu điện ngầm khi người dân đang lánh nạn bên trong” và (2) “Nga bắn phá khiến cửa ga tàu điện ngầm bị phá hủy và giết chết một dân thường.” Câu 1 có thể bị hiểu thành “mục tiêu đầu tiên” của Nga là giết thường dân. Câu 2 mục tiêu là gì chưa biết, nhưng dân chết là có thật.

Tại sao bom đạn trúng dân?

Năm nhân vật tương đối có thẩm quyền đã trả lời câu hỏi này của tôi. Họ gồm: một cán bộ an ninh, một viên chức chính phủ, hai chuyên gia thẩm định tin giả, và một Việt Kiều có chuyên môn sâu về quân sự do Liên Xô cũ đào tạo.

Họ cho rằng Nga không dại gì tấn công dân thường như một mục tiêu đơn lẻ. Thứ nhất là giết dân thường sẽ càng biến cuộc chiến thành phi nghĩa và khiến Nga mất tính chính danh. Thứ hai là vũ khí tầm xa rất đắt đỏ. Một mũi tên có thể “trúng hai đích”. Đắt đỏ nên cái đích quan trọng nhất phải “phá hủy cái gì cho đáng. Dân thường chỉ là thứ phụ”.

Nhìn tổng thể, những lý do chủ yếu khiến dân thiệt mạng trong các trận không kích là:

Thuật ngữ “indiscriminate bombing” miêu tả hành động đánh bom không phân biệt dân sự và quân sự. Một chuyên gia giải thích cho tôi như sau: “Mai có thể hiểu là ‘careless bombing‘, tức là dù biết các cuộc tấn công chắc chắn sẽ gây ra thiệt hại quá mức với dân thường nhưng Nga ‘không quan tâm’, ‘they don’t care’. Biết thế mà vẫn làm thì là tội ác.”

Khi tới mỗi thành phố, bạn bè luôn đưa tôi qua những khu vực bị phá hủy. Nhà thờ bị đánh và gần đó là trạm biến thế điện. Bệnh viện Nhi bị đánh và cách đó mấy trăm mét là nhà máy quốc phòng. Trường học bị đánh bom và quanh đó là trường quân sự.

Ở Odesa, khi một khu dân cư cao cấp bị đánh, nhiều người băn khoăn vì không thấy mục tiêu nào đáng giá xung quanh. Thế rồi một ông chủ trọ chia sẻ rằng có nhóm người thuê nhà ông và chỉ toàn gọi đồ ăn nhanh, đóng cửa 24/7. Trước khi bị bom đánh trúng, họ để lại nhiều dây điện. Ông bảo họ chắc là lực lượng bí mật. Quân Nga chắc biết nên đánh bom nhà ông.

‘Quân đội Ukraine giết chính đồng bào mình’

Nghe thì vô lý, nhưng phía Nga nói họ có “bằng chứng”. Trong đống đổ nát có cả những mảnh tên lửa của hệ thống PATRIOT và NASAMS nhập từ Mỹ và châu Âu. Thông điệp gửi đi rất rõ ràng và thuyết phục: “Chính quyền phát xít của Zelenskiy giết đồng bào mình để đổ tội cho Nga.”

Tuy nhiên, nguồn gốc những mảnh tên lửa ấy bắt nguồn từ chiến thuật tấn công đồng loạt với số lượng lớn của Nga. Trong cuộc không kích ngày 31/7 chẳng hạn, Nga gửi tới Kyiv nhiều tên lửa đạn đạo, 8 tên lửa hành trình và hơn 300 drone. Khối lượng khổng lồ ấy nhằm mục đích khiến hệ thống phòng không của Kyiv quá tải.

Để bảo vệ các mục tiêu quan trọng của thủ đô, các tên lửa và drone của Nga phải bị bắn chặn ngay trên bầu trời. Bản thân tên lửa dùng để đánh chặn cũng phải là những vật thể lớn. Khi bắn trúng mục tiêu, chúng va đập vào tên lửa của Nga và cùng tạo ra muôn ngàn mảnh vỡ. Dù là hệ quả của nỗ lực phòng thủ, chúng vẫn rơi xuống các khu dân cư và có thể gây thương vong.

Nga càng bắn nhiều thì xác suất mảnh vỡ tên lửa đánh chặn Ukraine rơi xuống đầu chính dân Ukraine càng cao. Truyền thông Nga dựa vào đây để kết tội chính quyền Ukraine là phát xít, dù đó là hệ quả trực tiếp của chiến thuật quá tải (system overload) do Nga chủ động tấn công.

Năm 2024, Tòa án hình sự quốc tế ICC đã hai lần cáo buộc Nga vi phạm tội ác chiến tranh.

Thần Chết không có khuôn mặt người

Ngay sau khi nghe tin Kyiv hứng chịu trận bom thảm khốc nhất tính từ ngày đầu cuộc chiến, người đồng nghiệp Nga khuyên tôi viết di chúc hối hả nhắn tin. Anh hỏi: “Cô đã thấy tôi đúng chưa?”

Tôi nhớ lại một năm mình sống ở Trung Đông. Súng đạn là hình ảnh tôi thấy mỗi ngày. Thậm chí khi ở Yemen, chủ nhà còn cẩn thận đặt vào tay tôi khẩu Kalashnikov phòng khi có biến.

Nhưng đó vẫn là cuộc chiến giữa người với người. Kẻ cầm súng vẫn có một thân thể, một trái tim. Một giọt nước mắt, một lời van xin, một câu trích từ kinh Koran vẫn có thể khiến hắn ta suy nghĩ lại.

Tên lửa và drone không có khuôn mặt người. Chúng tới từ đêm đen, đột nhập vào giữa giấc ngủ, bất ngờ và lạnh lùng. Không chỗ nào là an toàn. Không người nào có thể trốn thoát. Nạn nhân không chỉ là một sinh mạng bị tan thây mà toàn bộ không gian sinh tồn còn bị tàn phá đến từng viên gạch. Cuộc chiến ở Ukraine khiến tôi có cảm giác như Thần Chết đang ngồi dưới địa ngục chơi một trò chơi điện tử.

Tôi trả lời đồng nghiệp: “Vâng. Anh đúng.”

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa và Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.

Bãi chiến trường tâm lý

Trong năm đầu tiên của cuộc chiến, người Ukraine ngỡ ngàng trước sức mạnh của chính mình. Không ai có thể tưởng tượng quân Nga bị đẩy lùi nhanh đến thế. Người ta truyền tai nhau những câu chuyện lính Nga phải trốn trong tầng hầm, phải ăn trộm ô tô, thậm chí cả xe đạp để bỏ chạy.

Gần 4 năm trôi qua, thái độ đối với cuộc chiến đã thay đổi. “Mệt mỏi” là từ được nhắc đến nhiều nhất trong những cuộc nói chuyện của tôi với người dân ở đây. Hầu như gia đình nào cũng có người thân và bạn bè phải ly tán, thương tật hoặc tử trận. Mỗi ngày trôi qua, dường như người ta lại vô cảm hơn một tý, nhụt chí đi một tý, đóng góp cho chiến trường ít đi một tý.

“Tôi sống như một zombie, như một cái bóng, cảm xúc dần dần tê liệt. Tôi chỉ còn đủ sức để đi hết từng ngày” – một phụ nữ có chồng đi chiến đấu tâm sự với tôi – “Đã gần một năm rồi anh ấy không trở về. Tôi làm đủ thứ để giúp đỡ chiến trường, nhưng dường như đều không đủ. Anh ấy vẫn chưa về. Tôi hoàn toàn bế tắc. Sáng nào tỉnh dậy, đầu óc tôi cũng quay cuồng với ý nghĩ mình phải làm gì. Tối nào đi ngủ tôi cũng vật vã với chính suy nghĩ ấy. Tôi muốn được ra chiến trường cầm súng bên chồng tôi. Nhưng còn hai đứa con thì sao? Nếu tôi cũng đi thì ai lo cho chúng?”

Thế hệ lớn lên trong bất ổn

Ở Ukraine, có một thế hệ bé con đặc biệt. Hết 3 năm đại dịch là đến 4 năm chiến tranh, tuổi thơ của các em bị nhào nặn bởi cách ly, rối loạn, sợ hãi và mất phương hướng. Có những nơi tụi học sinh trải qua 40% thời gian tới trường trong hầm trú ẩn. “Chúng không biết cuộc sống bình yên là thế nào. Có lẽ chúng tưởng trẻ con ở đâu cũng vậy, đang học thì phải chạy xuống hầm, đang ngủ cũng phải chạy xuống hầm.”

Một cô giáo kể với tôi rằng từ ngày có chiến tranh, những học sinh của cô trở nên khó bảo và thất thường hơn. Chúng cáu kỉnh, thậm chí đánh lộn chỉ vì những chuyện nhỏ nhặt: “Mỗi lần giảng bài xong là tôi thấy kiệt sức. Đó là chưa kể cứ một hai ngày cả thầy cô lẫn học sinh lại phải chạy giặc. Hầu như trường học nào ở Ukraine cũng có hầm tránh bom, nhưng xuống hầm thì hầu như không còn học hành được gì mấy. Khi ra khỏi hầm, việc tiếp tục bài giảng còn khó khăn hơn vì tụi trẻ con nhiều đứa nhìn bạc phếch ra, run rẩy và sợ hãi.”

“Để cháu kể cho cô nghe chuyện này” – một em nhỏ 15 tuổi nói với tôi – “Vấn đề lớn nhất của trường cháu là sức khỏe tâm lý. Năm ngoái có hai chị em cùng dắt nhau đi tự tử. Vì trường cháu cực nổi tiếng nên nhà trường sợ quá, phải làm đủ cách để mọi chuyện không bung bét ra ngoài.”

Tưởng niệm

Vào buổi sáng đầu tiên của tôi ở Ukraine, khi tôi mệt mỏi tỉnh dậy thì nghe thấy tiếng chuông điện thoại. Phần mềm Air Alert không chỉ báo hiệu lúc Nga đánh bom mà còn nhắc người dân dành một phút mặc niệm.

Một hôm, tôi tình cờ đứng trên cầu nhìn xuống khu trung tâm Kyiv. Không chỉ điện thoại cá nhân báo hiệu mà cả tiếng loa cũng vang lên. Dòng xe cộ đông đúc hàng trăm cái dần dần chạy chậm lại rồi dừng hẳn. Nhiều người mở cửa, bước hẳn ra ngoài, đứng nghiêm trên lòng đường. Những người đi bộ trên vỉa hè cũng dừng chân, cúi đầu. Hết một phút, dòng chảy cuộc sống lại tiếp tục.

Ngày nào cũng thế. Đúng 9 giờ. Hàng chục triệu cái điện thoại nhắn cùng một tín hiệu. Hàng triệu cái ô tô dừng lăn bánh. Những giáo viên ngừng giảng bài. Những nhân viên siêu thị ngừng quét mã vạch. Những khách hàng ngừng tay chọn rau củ. Những hành khách trên xe buýt ngừng nói chuyện. Nhạc nền của nhiều quán cà phê ngừng bặt.

Tất cả đứng im để tưởng nhớ những chiến sĩ đã ngã xuống nơi tiền tuyến. Như một nghi lễ, như một đám tang nhỏ, như một lời nhắc nhở: Ai đã vì mình mà hy sinh? Ai đang vì mình mà đổ máu?

Thương vong

Vào buổi sáng đầu tiên của tôi ở Ukraine, khi vừa bước chân ra khỏi cổng khách sạn thì tôi bỗng bị khựng xuống. Trước khi tôi kịp chạm chân vào vỉa hè, không gian xung quanh thốt nhiên đông cứng lại. Từ phía cổng của tòa thị chính Lviv, một hồi kèn tử sĩ trầm hùng vang lên.

Sáng hôm ấy, đoàn xe tang đưa một người con của Lviv trở về. Cả quảng trường thênh thang bị nhấn chìm trong im lặng. Tất cả mọi người đều dừng lại, cúi đầu khi quan tài đi qua. Rất nhiều người quỳ gối ngay trên vỉa hè.

Chiều hôm ấy, bức ảnh liệt sĩ được trưng lên trước quảng trường cùng tiểu sử của anh. Chàng chiến binh trẻ măng, mới nhập ngũ đã hy sinh. Anh tốt nghiệp đại học ngành thủy lợi và chơi piano rất giỏi.

Địa điểm đầu tiên tôi đến thăm ở Ukraine là nghĩa trang liệt sĩ Lviv. Từ xa nhìn xuống, hàng nghìn lá cờ nhấp nhô như một rừng gươm nhiều màu sắc. Lúc tôi đến, quân nhạc và các tu sĩ nhà thờ đang cử hành tang lễ cho một liệt sĩ. Chiếc thập giá khổng lồ dẫn đầu đoàn người chậm chạp tiến vào giữa rừng cờ. Người mẹ của liệt sĩ cúi đầu, lặng lẽ đi sau quan tài.

Tới nơi huyệt mộ, những đồng đội của người lính tử trận hạ quan tài xuống hố sâu. Bỗng nhiên, người mẹ suốt từ lúc hành lễ vẫn im tiếng bất ngờ đổ sụp xuống. Như thể không còn kìm được nữa, bà phá vỡ bầu trời yên lặng, giơ hai tay lên cao, thét lên một tiếng kêu dài xé lòng.

Như một nhát roi bất thần quất thẳng vào tim, tất cả òa lên đau đớn. Nhiều người quanh tôi khóc tức tưởi, nức nở thành tiếng. Chỉ là một kẻ đứng ngoài thôi, nhưng tôi cũng không kìm được nước mắt.

Tất cả. Trừ một người.

Nỗi đau ở lại

Cách đám tang chừng hơn chục mét, tôi để ý thấy một phụ nữ tóc bạc trắng đang ngồi trên ghế. Trước mặt bà là mộ con trai. Cũng như nhiều gia đình Ukraine khác, chốn yên nghỉ của anh được trang trí bằng rất nhiều cờ, đèn nến, tranh ảnh, tượng và hoa. Một chiếc ghế băng dài thường được đặt ngay bên cạnh mộ để người sống và người chết cùng trò chuyện.

Từ lúc đám tang mới đến cho đến khi bà mẹ bên kia khóc thét lên, người phụ nữ tóc trắng vẫn ngồi im như tượng đá. Bà không cử động. Không ngẩng lên. Không ngó sang. Không rơi nước mắt. Không gì hết. Bà như đang đắm chìm trong một vũ trụ khác.

Tôi không biết bà đã đến đây bao nhiêu lần từ khi con trai chết? Sáng nay bà đã ngồi như thế từ lúc nào? Hôm nay bà sẽ còn ngồi đó tới bao lâu?

Trong thời gian ở Ukraine, tôi đã được nhiều người mẹ, người vợ chia sẻ nỗi đau mất con, mất chồng. Họ khóc, họ giận giữ, họ hận thù, họ tiếc nuối, họ muốn báo oán. Cũng có người lại muốn tha thứ. Nhưng không ai khiến tôi bị ám ảnh như người mẹ già tóc trắng ngồi bất động trong nghĩa trang hôm ấy.

Mất mát của người ở lại chính là mặt kia của “cuộc chiến không có khuôn mặt phụ nữ”. Những tượng đài anh hùng được tạc bằng đá hoa cương không đứng cạnh những bức tượng nỗi đau được tạc bằng xương bằng thịt. Chúng ta thường nói về những liệt sĩ “chết rồi mà như còn sống mãi”. Nhưng sự thật là có bao nhiêu triệu người dù đang sống mà cũng như là đã chết?

Tình cảm tan vỡ

Cuộc chiến ở Ukraine tàn phá sâu sắc những kết nối rường cột của xã hội. Điều khủng khiếp nhất là kẻ đứng ở phía bên kia chiến tuyến thường chính là người thân của họ.

Giống như nhiều gia đình khác, Olga có mẹ người Nga và bố người Ukraine. Khi bố cô mất, mẹ cô trở về Moscow vì đó là quê hương của bà, còn Olga ở lại Kyiv. Năm nào các thành viên của đại gia đình cũng đi đi về về, hết người nọ đến người kia ăn dầm ở dề tại nhà nhau. Ngày xưa thời Liên Xô cũ, người dân các nước cộng hòa sinh sống, di chuyển linh hoạt như giữa các tỉnh thành của Việt Nam vậy.

Vào những ngày đầu cuộc chiến, khi đoàn xe tăng Nga tiến gần đến thủ đô, cô hoảng sợ nói qua Telegram: “Mẹ, Putin chuẩn bị giết chúng con.” Mẹ cô cùng hàng loạt họ hàng ở Moscow liên tục trấn an: “Con đừng lo. Đó là quân Nga đến để giải phóng gia đình mình. Mọi chuyện rồi sẽ đâu vào đó.”

Chỉ một tuần sau, khi thương vong đã lên đến hàng ngàn, những lời trấn an trở thành sự nghi ngờ: “Ôi Chúa lòng lành ơi. Con đang tưởng tượng ra đấy thôi. Không bao giờ có chuyện người Nga giết người Ukraine. Họ chỉ giết quân phát xít. Con hãy giao nộp những tên phát xít trong tòa nhà mình ở cho quân Nga.” Rồi bà òa khóc vì cho rằng con gái mình đã bị quỷ Sa tăng làm cho đầu óc mê muội, chỉ nhìn thấy toàn ảo ảnh sai lầm.

Hơn tháng sau, cậu con trai của Olga gào lên trong điện thoại: “Bà ơi, trường con bị đánh bom sập rồi. Con mèo ở thư viện bị nát bét, chỉ còn mỗi lông thôi. Bà bảo Putin dừng tay đi.”

Bà ngoại cậu bé lập tức nạt lại còn to hơn: “Chúng mày thật ngu muội. Chính là thằng Zelenskiy đang ném bom người dân của mình đấy. Nhiệm vụ của chúng mày lẽ ra là phải lật đổ thằng hề đó. Chúng mày không làm được nên quân Nga mới phải vào trợ giúp để Ukraine có hòa bình.” Sự nghi ngờ trở thành lời kết tội.

Gần một năm sau, chồng Olga xung phong đi lính. Anh nói với mẹ vợ: “Con sẽ cầm súng để bảo vệ gia đình mình.” Bà im lặng một lúc rồi bảo: “Zelenskiy cố tình giết dân mình để chúng mày nghĩ là người Nga ra tay. Bây giờ thì Nga và Ukraine giết nhau thật rồi.”

Olga có một người chị họ ở Nga mà cô thân như chị ruột. Hồi đầu cuộc chiến, hai chị em khóc với nhau suốt. Nhưng người chị ấy cũng không tin Olga, kể cả khi cô trực tiếp livestream cho chị xem cảnh không kích của Nga, những căn nhà đổ nát, những xác người chết trong giấc ngủ. Chị họ cô chỉ nhắc đi nhắc lại: “Olga, em là máu mủ của chị. Chúng ta cùng dòng máu. Chị thương em, nhưng em đã sai rồi.”

Olga trải qua những cơn quẫn trí khiến cô như hóa điên. Cuối cùng cô nói: “Chị ơi, hôm nay em lại đi hiến máu. Dòng máu của em giờ đã hòa vào máu của người Ukraine rồi. Em là máu mủ của đất nước này chứ không còn là máu mủ của chị nữa.”

Căm thù

Một trong những hiểu lầm lớn nhất về Ukraine là “người nói tiếng Nga/có dòng máu Nga thì sẽ ủng hộ Nga, người nói tiếng Ukraine sẽ ủng hộ Ukraine”.

Tuy nhiên trên thực tế, Ukraine là một quốc gia song ngữ. Hầu hết mọi người có thể nói hai thứ tiếng, dù sự thành thạo sẽ có chút khác nhau. Bên cạnh đó, rất hiếm ai ở Ukraine mà không có ông bà, cha mẹ, anh chị em, họ hàng, bạn bè và đồng nghiệp hiện đang sống ở Nga. Đa số những người tôi gặp có bố, mẹ, ông, bà là người Nga. Vậy nên khi chiến tranh xảy ra, những câu chuyện như của Olga khá phổ biến chứ không hề ngoại lệ.

Với những người coi Nga là quân xâm lược, dòng máu Nga không cản trở việc họ đứng lên bảo vệ Ukraine. Thậm chí dòng máu ấy khiến nỗi căm thù Nga trở nên khủng khiếp hơn.

Chiều hôm ấy, tôi ngồi cà phê với một nhóm tình nguyện viên ở Khmelnitsky. Khi tôi đặt câu hỏi về gốc gác Nga, những người bạn đã từng vào sinh ra tử với nhau từ bao lâu nay mới bắt đầu tò mò quay sang hỏi nhau. Sau một hồi, tất cả vỡ lẽ ra 100% số họ ít nhiều đều mang “nguồn gien của Nga”.

Nhưng tất nhiên, không ai ngạc nhiên về điều đó cả. Một chàng trai tuyên bố: “Người Nga hay người Ukraine không thể được định nghĩa bằng mấy chuỗi DNA. Phân tích ra thì chẳng ai trên đời là thuần chủng cả. Sinh học chẳng có ý nghĩa gì khi quân Nga sát hại người bạn thân nhất của tôi. Khi cậu ấy chết, tôi biết mình là người Ukraine, và nhiệm vụ của tôi là trả thù cho cậu ấy.”

Cô gái ở ghế bên cạnh gật đầu: “Tôi là người Nga về mặt sinh học, nhưng tôi là người Ukraine cả về hành động lẫn tâm hồn. Việc bố mẹ tôi là người Nga giống như một quả chanh đắng nghét mà tôi buộc phải ăn vậy. Tôi căm thù tất cả những gì liên quan đến Nga. Tôi thậm chí căm thù chính bản thân mình: Tại sao cái thân xác đẹp đẽ này lại bị cấu thành từ nguồn gien ghê tởm ấy.” (Cô gái quả thật rất ưa nhìn và đã từng chiến thắng trong một cuộc thi sắc đẹp).

“Suốt một hai năm đầu, giận dữ là cảm xúc duy nhất mà tôi thấy trong trái tim mình. Cả ngày tôi chỉ xem những video cảnh lính Nga bị truy đuổi, cảnh chúng bị dồn vào chỗ chết, cảnh xác chúng bị đồng đội bỏ lại. Tôi hào hứng mỗi khi thấy drone quân mình bắn trúng bọn Nga. Máu chúng tóe ra, đầu chúng nổ tung thành từng mảnh. Chúng chết thật là đáng kiếp.”

Toàn bộ cuộc trò chuyện cùng những lời chia sẻ trên được nói bằng tiếng Nga.

Thái độ với cuộc chiến

Sau gần 4 năm kháng cự, sự mệt mỏi đã khiến người Ukraine thay đổi đáng kể về cách nhìn đối với cuộc chiến. Năm 2022, 73% người Ukraine muốn đấu súng đến cùng để giành thắng lợi. Đến năm 2025, con số này giảm xuống còn 24%. Các động thái ngoại giao và nỗ lực của lãnh đạo Ukraine, Nga, Mỹ và châu Âu khiến đa số người dân (67%) hiện nay ủng hộ giải pháp trên bàn đàm phán.

Tuy nhiên, thái độ với Nga thì hầu như không thay đổi. Người Ukraine giữ sự đồng thuận cao trong việc tiếp tục coi Nga là kẻ xâm lược.

Năm 2022, khi cuộc chiến mới nổ ra, một cuộc thăm dò quan trọng của Lord Ashcroft cho thấy 98% người Ukraine, bao gồm cả 82% những người có gốc gác Nga, ủng hộ sự toàn vẹn lãnh thổ, không một tấc đấc nào của Ukraine được thuộc về Nga. 97% người Ukraine oán ghét Putin.

Tại các vùng miền Đông đang bị chiếm đóng, số liệu trước chiến tranh cho thấy đa số cư dân Donbas, Kherson, và Zaporizhzhia muốn tiếp tục là một phần của Ukraine. Số người muốn ly khai chiếm từ 10-30%. Sau khi chiến tranh xảy ra, hàng triệu người chống đối Nga đã chạy hết về phía Tây. Dưới sự quản thúc thông tin của Nga, rất khó có thể biết thái độ của những người ở lại hiện nay thực sự ra sao.

Sau gần 4 năm, người Ukraine đang phải đối mặt với tâm lý mệt mỏi, bế tắc, đau đớn và mất dần hy vọng. Chi phí nhân mạng và kinh tế quá lớn đã khiến họ thay đổi thái độ từ “phải chiến đấu” sang “phải kết thúc” cuộc chiến.

Tuy nhiên, sự thay đổi chiến thuật không có nghĩa là từ bỏ lãnh thổ. Theo Gallup, 75% kiên quyết bác bỏ bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào mà phải mất đất cho Nga. Cố gắng đàm phán là chiến lược sống còn, không phải là sự đầu hàng. Tại các vùng Ukraine vẫn giữ được chủ quyền, số người duy trì thái độ phản kháng với Nga là 99%.

Ngày rời Ukraine, tôi nhận được tin nhắn của Olga. Cô đã đoạn tuyệt với người chị họ mà cô vốn yêu thương như một phần thân thể. Khi Olga cắt đứt quan hệ, chị khóc òa lên: “Bao giờ thì chị mới được gặp lại em?”

“Nếu Nga thắng” – Olga trả lời – “chị có thể đến đây và tự tay mở nắp hầm mộ em. Vì khi đó, đất này đã thành đất của Nga.

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa và Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.